Latinishtja është një gjuhë e lashtë indo-evropiane. Fillimisht u fol vetëm
në zonën romake Latium (Lacio). U përhap si gjuhë zyrtare e Perandorisë Romake, pas pushtimit të një
pjese të mirë të Evropës dhe të Afrikës Veriore. U bë, kështu, gjuhë universale e
kulturës. Të gjitha gjuhët neolatine e kanë zanafillën tek latinishtja, që la gjurmë
të ndjeshme edhe në gjuhët moderne, si aglishtja, italishtja, frëngjishtja, spanjishtja,
rumanishtja, e jo më pak, edhe shqipja. E kjo, sepse edhe pas shembjes së Perandorisë
romake të Perëndimit, për më se njëmijë vjet, latinishtja vijoi të përdorej si gjuhë
kryesore e kulturës, e shkencës dhe e marrëdhënieve ndërkombëtare në mbarë botën perëndimore.
Si e tillë, ndikoi sidomos mbi letërsinë dhe diplomacinë, derisa një gjuhë tjetër
u duk në horizontin e kulturës universale njerëzore, duke u bërë gjithnjë më tepër,
gjuhë e shkëmbimit të mendimit në shkallë botërore: anglishtja. Gjuha esperanto, që
përdoret edhe sot e kësaj dite, edhe me një program të veçantë në Radion tonë, nuk
arriti të bëhet pronë e gjithë popujve, ndonëse lindi pikërisht për të lehtësuar shkëmbimin
e vlerave të tyre kulturore. Nuk duhet harruar se gjuha tjetër e madhe e kulturës
së lashtë, është greqishtja e vjetër, me të cilën u shkruan disa nga kryeveprat e
njerëzimit, që mbeten edhe sot e kësaj dite bazë për zhvillimin e dijes në të gjitha
fushat. Latinishtja ishte shumë e njohur në trevat ilire, edhe pse për një kohë
të gjatë nën sundimin romak. Kemi, prandaj, një mori dokumentesh, që flasin latinisht
për historinë e trojeve tona, shkruar në gur, në pergamenë, në letër. Por interesi
për latinishten nuk humbi as në kohën e pushtimit turk: kjo gjuhë, njëherësh me greqishten
e vjetër, njihej mirë sidomos nga kleri i krishterë ortodoks e katolik, që meshonte
greqisht e latinisht. Prej këndej, pikërisht në shkollat e klerit katolik, u përgatiten
përkthyesit më të mirë të latinishtes, duke krijuar një grup latinistësh të talentuar,
të aftë për t’ua mësuar shqipen gjenive, që shkruan në gjuhën greke e latine. Po kujtojmë
vetëm disa prej tyre: Frano Alkaj, atë Jakob Marlekaj, atë Viktor Volaj, atë Daniel
Gjeçaj e të tjerë, të përgatitur ndër françeskanë; Pashko Geci, Henrik Laca, Pashko
Gjeçi, Gjon Shllaku, Injac Zamputi, Mark Dema, Imzot Frano Illia, Martin Camaj, të
përgatitur në Kolegjin Saverian të Jezuitëve, pa harruar edhe greqistë të njohur,
si Sotir Papahristo dhe poligloti gjenial, Eqrem Çabej. Traditë e ndritur, që meriton
të përtërihet edhe në Shqipëri, për të njëjtat arsye, që na kujtoi profesori italian
Ivano Dionigi. Po sjellim këtu, për kuriozitet, vetëm dy shembuj të përdorimit
të latinishtes, në Kishë e në Bashkësinë e Kombeve: lutjen e parë të të krishterëve,
Atynën dhe Nenin e parë të Deklaratës universale të të drejtave të njeriut:Il
Padre Nostro- Atyna Pater Noster qui es in coelis: sanctificetur Nomen Tuum; adveniat
Regnum Tuum; fiat voluntas Tua, sicut in coelo, et in terra. Panem nostrum quotidianum
da nobis hodie; et dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus
nostris; et ne nos inducas in tentationem; sed libera nos a malo.
Deklarata
universale e të drejtave të njeriut Universalis de iure hominum declaratio- Art.1 Omnes homines liberi aequique dignitate atque iuribus nascuntur.
Ratione conscientiaque praediti sunt et ab aliis erga alios cum fraternitate se gerendum
est.(Të gjithë njerëzit lindin të lirë e të barabartë në dinjitet e të drejta.
Kanë arsye e ndërgjegje e duhet të sillen me frymë vëllazërore njeri me tjetrin)