Njëqind vjet Pavarësi. Virtytet tradicionale të shqiptarit: Nderi
“Nderi” a “erzi” për shqiptarin në përgjithësi e për banorin e maleve, në mënyrë të
posaçme, ka qenë gjithnjë virtyt, që ua kalon të gjitha virtyteve të tjera të natyrshme;
ka qenë e mbetet gjëja më e çmuar e vlera më e madhe e vetë jetës. Ku është
nderi, janë gjitha të mirat! Sipas Kanunit, ai të cilit i merret nderi, është
i vdekur! Me fjalën “nder” shqiptari nënkupton jo vetëm prirjen për të ndenjur
larg punëve të turpshme, prej çdo gjëje, që ka të bëjë me flligështinë e, në mënyrë
të paligjshme, me femëra, por nënkupton edhe pjesën pozitive, domethënë, edhe gjithçka
e nderon dhe ia larton vlerat përballë vetes e të tjerëve. Fjala”nder” në mendje
të shqiptarit përmbledh një mori ndjesish të veçanta, që kanë lidhje me gjithçka e
rrethon e i përket drejtpërdrejt a terthoras: njeri, familje, gjak e gjini, vatër
e vendlindje e, sidomos, doket e të parëve. “Dy gisht nder në lule të ballit na
i ngjiti Zoti i madh”.1 Në traditën shqiptare, njeriu është
nder-humbur e i koritur, në se ndokush, faqe burrave në kuvend, i thotë se gënjen,
në se e pështyn, i matet, e shtyn a i bie kush; në se ia prish ndërmjetësinë e ia
thyen besën; ia dhunon gruan a ia bën të iki nga shtëpia, ia turpëron armët e krahut
a të brezit, ia dhunon bukën, duke ia ngacmuar mikun e punëtorin; ia thyen shtëpinë,
vathin a kotecin në oborr, nuk ia kthen huanë, ia luan gurin e kufirit a rrasën e
vegshit në vatër, i merr rendin e larjes së duarve, kur ulet në sofër për të ngrënë
në ndonjë dasëm, festë a mort, etj etj…. 2 Tradita tregon se shqiptari
e ruan nderin me të gjitha forcat, se nuk duron t’i preket nderi i tij, as i njerëzve
e i shtëpisë së tij. “Pa nder s’ka shka e ban njeri të gjallët” . Kjo ishte fjala
e zakonshme e shqiptarit. Ishte parim. Mbi bazën e këtij parimi shqiptari mbronte
nderin e gruas, të motrave të rritura, të çdo pjesëtari të familjes, por edhe nderin
e fëmijëve. Po të hetonte se ndonjë djalosh i huaj kishte ngacmuar me fjalë një vajzë
të vogël të shtëpisë, i zoti i shtëpisë i çonte menjëherë fjalë babait të atij çapkëni,
duke i kërkuar “ta shtrëngonte, në se dëshironte që puna të mbetej vetëm me kaq”.
Po të përsëritej e të shkonte më tej, edhe me vullnet të vajzës, nuk merrej parasysh
asnjë arsye lehtësuese. Ky gabim, në shumicën e rasteve, lahej vetëm me vrasje. Kryesisht
nëna e kishte gjithnjë nën kujdes nderin e vajzave e, me mënyra të mirëmenduara, i
mësonte të mos sillen tepër lirshëm me djemtë, për të mos i ngjallur ngatërresa vetes
e shtëpisë, duke ia nxirë fytyrën babait e vëllezërve. Prandaj çika e traditës turpërohet
gjithnjë para burrave e djemëve e rri kokulur në kuvend të tyre. Po ndeshi kënd rrugës,
ndalet e ia lëshon shtegun. Flet me kokë ulur me të huajtë e, si rritet, nuk çohet
më vetëm as në mulli, as për ujë, as me berre e as me lopë. Prindërit e mirë ruheshin
të mos flisnin gjëra pa vend e me kuptim të keq në sy të fëmijëve. Thuhej, e vijon
të thuhet, se një shtëpi është fisnike, kur është e ndershme. Doke të vjetra? Të
harruara? Pa kuptim? Apo tejet aktuale në një botë që, duke u larguar gjithnjë më
tepër nga mendësia fshatare, bën të vetat me shpejtësi rrufeje veset, duke i shikuar
virtytet si të vjetëruara. Po jeta tregon se koncepti i nderit nuk vjetrohet kurrë,
as në fshatrat e djeshme, e as në qytetet e mëdha, kah të cilat vijojnë të dynden
shqiptarët, të cilët shpesh vriten e ngujohen, duke i ngatërruar keqas virtytet që
sjellin me vete, me veset, që ndeshin në rrethanat e reja të jetës. Ndërsa nderi,
edhe në epokën dixhitale, mbetet po ai, që ishte në vathin e bagëtive. Ndërrojnë format,
por jo thelbi! Prej këndej, mbi këtë virtyt, populli ka krijuar një sërë fjalësh
të urta. Po kujtojmë vetëm disa: Nderin mos e kërko, fitoje! Nderi nuk shitet,
as nuk blihet. Nderin më shumë e jep vetë, se ta marrin të tjerët. E, së fundi,
një nga fjalët e urta të Mid’hat Frashërit: “Që të mund njeriu të jetë kurdoherë
i ndershëm, të mbajë kundër çdo ngjarjeje dhe rënieje ndershmërinë dhe integritetin
e tij, duhet ta marrë në sy që të mund të rrijë një ditë me këpucë të vjetëruara dhe
hajë buk’ e djathë. Çdo njeri që është në mizerje, s’është padyshim kurdoherë i ndershëm,
po ay që s’duron dot mizerjen dhe privacionin, s’mund që të mbajë ndershmërinë e
tij”.
1 Atë Shtjefën Gjeçovi, Kanuni i Lekë Dukagjinit,
Shtypshkroja Françeskane, Shkoder, 1933, fq. 65, 596 2 Shih Maloku K.,
Shpirti i shqiptarit, në Bota Shqiptare, Tiranë, 1943, fq 346-348