Kujtojmë se si sot, më 7 korrik 1891 lindi në Shkodër dom Lazër Shantoja, meshtar
katolik, i pushkatuar nga komunistët më 5 mars 1945, një nga shkrimtarët më të mëdhenj
të letërsisë shqiptare, në listë për t’u lartuar në nderimet e elterit si martir i
Kishës katolike universale, i denjë prej kohe për të hyrë në Panteonin e letrave shqiptare. Në
këtë përvjetor të lindjes, po e kujtojmë me një buzagaz që buron prej njërit nga shkrimet
tij satirike e që flet vetë për aktualitetin e veprës së dom Lazër Shantojës: Ora
nder Valle Prej Fjalorit Evolucjon – Âsht zhvillimi i nji
sêndi, i nji organizmit o i nji shoqënís prej nji trajtës mâ të fjeshtë e primitive,
në nji tjeter mâ t’ unjishme e të plotësueme. Me fjalë të kjarta e mâ shqype nji njeriut
në evolucjon kishin me i thanë: âsht porsi hana e Bajramit, qi ndrron demek pà prâ… Kena
shumë evolucjone. Per tregim po bìm evolucjonin fjeshtë politik e atè modist politik. Evolucjoni
fjeshtë politik âsht ky: Rrnoftë Turkija! Rrnoftë Mali i Zí! Rrnoftë Internacjonali! Rrnoftë
Princ Wiedi! Rrnoftë Krajl Nikolla! Rrnoftë Austrija! Rrnoftë Jugoslavija! Rrnoftë
Shqypënija! Evolucjon modist-politik: Brandavekë me xhamadan e qylah. Çakçirë
me xhamadan e qylah. A la franca me fes Shqypënijet… V.O. Nder né pak
kush e ka bâ politiken petk; perkundrazi shumë kush e ka bâ petkun politikë… Ekspoze:
Kuer interpelohet nji Minister prej anës së Parlamentit e nuk din mâ kah’ me ja mbajtë,
Ministri thotë: “Kam me ju dhanë të gjegjun të hanen…” e të hanen deklamon nji ligjeratë
të gjatë e të merzitshme qi vên në gjumë Parlamentin. Ministri kësodore ka bâ nji
ekspose!... Y., Ora e Maleve, Shkoder, e shtunde, 11 Gusht 1923, nr. 18 E
tani propozojmë shkrimin e dr. Pjetër Pepës mbi figurën madhore të priftit, poetit
e atdhetarit shqiptar, dom Lazër Shantoja (1891-1945) Dom Lazër Shantoja
është martiri i parë i radhës n Shqipërinë e “çliruar “ . Pushkatohet në Tiranë më
5 mars 1945. Ka lindur në Shkodër më 7 korrik 1891, në një familje me tradite e të
shquar për patriotizëm, për intelektualizëm dhe për kontribut të vlefshëm në fushën
e albanologjisë, duke filluar nga vitit 1760. Ka qenë një klerik i devotshëm, një
politikan demokrat i shquar, një orator i shkëlqyer, një stilist i rrallë i letërsisë
sonë, një personalitet poliedrik I biri i Kel dhe i Luçe Blinishtit, Lazer Shantoja
ka lindur në Shkodër me 7 korrik 1891. (Në shumë botime përmendet si datë lindjet
2 shtatori 1892). Mësimet e para dhe të mesme i mori në Seminarin Papnor Shqiptar
për kurset filozofike e teologjike si dhe u dallua në përvetësimin e latinishtes,
greqishtes e italishtes; ishte gjithashtu shqiptari i parë që njihte me kompetencë
gjuhën esperanto në Shqipëri. Prof. Ernest Koliqi, Eterit Jezuit shqiptarë, Mjedja,
Xanoni, etj., ishin mësuesit e tij të ndritshëm, qe iu benë shembull jete e letërsije.
Le te ndjekim jetën e tij nder vite: 1914- Vizitoi Vjenën për herë të parë. Studimet
e lartat i kryen në Innsbruck -Austri ku përvetëson përkryer gjuhën gjermane. 1915-
Lazër Shantoja shugurohet meshtar. Pas shugurimit meshtar, emërohet Sekretar i Imz.
Lazer Mjedes në Argjipeshkvinë e Shkodrës dhe me pas famullitar në Sheldi. Fletoret
e veta janë plot me krijime poetike në shqip, italisht, gjermanisht, esperanto. Fillon
përkthimet dhe botimet e para shfaqen te “Lajmtari i zemrës s’Jezu Krishtit”, “Kalendari
i veprës pijore”, etj. 1917-1922- është Famullitar në Pulaj, Beltojë,Velipojë,
Rrjoll, Sheldî. Boton “Për natë kazanash”, përmbledhje me lojra, kashë e lasha
e proverba. Qershor 1919- Arrestohet dhe mbahet në burg prej italianëve në Beltojë,
Shkodër. 1922-1924- Punon si Sekretar i Argjipeshkvit të Shkodrës Emz. Lazër Mjedjes. 17.11.1923-
Në Vjenë, takohet me Kancelarin e Austrisë Dr. Joseph Seipel. 1923-1924- Pater
Anton Harapi nxjerrë në Shkodër gazetën Ora e Maleve. Dom Lazri eshte bashkëpuntor
i parë i tij bashkë me Luigj Gurakuqin. Pater Antoni, me vonë do të shkruente: «Kur
kam nxjerrë gazetën s’kam pasë kênd me më ndihmue posë Dom Lazrit.» 27.12.1923-
Në Shqiperi zhvillohen zgjedhjet parlamentare. Në Shkodër fiton Opozita. 20.02.1924-
Del prej shtypit “Shjor Puci”, përkthim. Maj 1924- Jep dorëheqjen prej redaksisë
së Orës së Maleve. Janar 1925- Arrestohet e burgoset si frymëzues e organizator
i Revolucionit të Qershorit 1924. Mbas disa muejve burg, falet nga qeveria e Ahmet
Zogut dhe largohet për në Jugosllavi. 2.10.1925- Prej Beogradit, me zemër të piklluar,
kujton me nji artikull prekës te ”Liria Kombëtare“ vrasjen e Gurakuqit. 1.09.1926-
Në Cetinjë merr pjesë e mban ligjëratën në vorrimin e Kapiten Mark Rakës, vdekë në
rrethana misterioze në nji aksident rrugor. 1928- Kalon prej Jugosllavijet në Austri,
në Vjenë. Këtu fillon me botue gazetën “Ora e Shqipnisë”. Është nacionalist e demokrat,
orator, poet e muzikant, i quajtur “famullitari i pianofortit”. Por është edhe stilist
i rralle dhe ne tingellimat e tij, “Duhia“, “Lamtumire mergimit“, “Keshtjelli e Bariu”
duken ndiesite delikate te vuajtjes jasht atdheut. Eshte edhe poliglot, njohes
i mire i gjermanishtes nga studimet e kryera ne Innsbruck, por edhe i frengjishtes
elegante qe me pretket e tija do te habiste besimtaret e Zvicres ndersa sherbente
si famullitar per afro 15 vjete. Oratoria e tij spikaste ne pretke, ne konferenca
e fjalime ku veçohet fjalimi i tij i zjarrte prane varrit te Avni Rrustemit, ne ceremonine
varrimit te tij “Një lot e një lule mbi vorrin e Avni Rrustemit“ e shumë të tjera
fjalime festive si për Fishtën etj. Është edhe satirik, thumbues e polemist i shkathte
dhe dallohet me botimet e tij ne revistën “Ora e Maleve“ ku se bashku me At Gjergj
Fishtën, Luigj Gurakuqin e Anton Harapin përbejnë “katërshen demokratike” te kohës. Boton
ne revistat “Hylli i Drites“, “Leka“, “Cirka“, “Kumbona e se dieles“, “Zani i Shna
Ndout“, “Iliria“. Ne vitin 1919 boton vëllimin “Për natë kazanesh“, vëllim humoristik
plot anekdota, proverba etj. ndersa në “Zani i Shna Ndout“, 1920, një cikël tingëllimesh
kushtuar Imzot Gjergj Kolecit, i njohur në fushën e atdhetarizmit shqiptar. Njihet
poemthi dramatik “Kuvendi dëshmorëve“ botuar nga Z. Omar Mali, etj.albanovaonline.com Ka
përkthyer në vitin 1936 nga gjermanishtja “Hermandi e Dorotea“ e Gëtes si dhe fragmente
nga “Fausti”. Nuk dihet për fatin e përkthimit të veprës “Wilhelm Tel“, por dihet
përkthimi i melodramës “Shjor Puci“ vënë në skenë nga Shoqëria “Bogdani”. Mbeten
me vlere te posacme perkthimet e Getes, te Heines, Shilerit. “Kumbona“ e Shilerit
eshte pa dyshim kryevepra e autorit por edhe e perkthyesit D. Lazer Shantoja. Prozat
“Femije shqiptare ne lulishtet e huaja“, “Une ne Arkadje“, “Kodra mbas bregut“ e bejne
artist modern ne letersine shqiptare. Pseudonimet e D. Lazër Shantojës jane: Athanas
Ziler, Omega, Liljan, D.Lz, Sh.Lz. Sh, D. L. Sh,Y. (Në “Shkolla e re”-1921 dhe “Leka”-1932).
Ne vitin 1924 merr pjesë në Levizjen kunder monarkise dhe drejton Gazeten "Ora
e Maleve", duke mbajtur krahin e opozitës. Pas dështimit të kësaj Levizjeje i kercenohet
jeta dhe si L. Gurakuqi, H. Prishtina e shume patriote te tjere largohet duke jetuar
shume vite në mërgim, disa vite në Jugosllavi, më pas në Vjenë dhe më në fund sistemohet
si kapelan në Zvicër ku shërben për 15 vjet. Nga Vatikani Shantoja emërohet famullitar
në fshatin zvicerian La Motte, ku shërben për 15 vitet e jetës së tij. Ndërkohë, nuk
e ndërpret veprimtarinë politike të tij. Në Vienë nxjerr gazetën e tij “Ora e Shqipnisë”
ku ekspozohen me forcë prirjet e qëndrimet e tij opozitare. Fillimisht eshte famullitar
në Bienne, ku predikon gjermanisht e me pas në La Motte, ku mbrenda nji kohe të shkurtë
fiton famen si nje predikues i perkryre ne frëngjisht. Me largimin e Zogut nga
Shqipëria, Dom Shantoja kthehet në atdhe. Ne gusht 1939 kthehet mbas 15 vjetsh mërgim
bashkë me të jemen në Shqiperi. Në vendlindje i behet nji pritje tepër e ngrohtë dhe
D. Lazer Shantoja çon meshë në Kishën Katedrale e mban nji omeli të paharrueshme ku
shkodranëve u thotë: «Më keni mbytë me gosti.» 28. 09. 1939- mban fjalimin me
rasën e dorëzimit të Flamurit të Ri. Vendoset bashkë me të jemen në Tiranë. Ka shumë
shpresa te epoka e re në të cilen ka hyre populli shqiptar. Mars 1940- viziton
Egjyptin ku takohet me shqiptarët e atjeshëm prej të cilëve largohet me përshtypjet
me të mira. Dhetor 1941- mbështet plotësisht qeverinë qe krijon miku i vet i vjetër
e shoku i mërgimit, Mustafa Kruja. Bashkë me Ernest Koliqin, Mustafa Krujën, Zef Valentinin,
Karl Gurakuqin, Xhevat Korçën etj. themelojnë në Tiranë “Institutin e Studimeve Shqiptare”,
të parin në historinë e kombit tonë. Është anetar i ketij Instituti. President
i këtij Instituti është Ministri i Arsimit Ernest Koliqi, që do te mbahej me pas edhe
si dekani i studimeve mbi të drejtën zakonore shqiptare. Përballë tij, antarët
e ketij Instituti jane ata qe pa frike mund te konsiderohen si baballarët e kulturës
së kombit shqiptar te asaj përiudhe. Mes tyre ka fatin dhe nderin te jete edhe Dom
Lazer Shantoja. Eshte ai qe do te kishte fatin te ishte i pari i pushkatuar nga diktatura
komuniste qe do te instalohej pas dy vjetesh. Por mjerisht, pothuajse i tille do te
ishte edhe fati i gjithe te tjereve. Ja konkretisht permbledhtas Ata dhe fati i tyre:
1.Vangjel Koça, mbytet në Adriatik gjatë udhëtimit për në Itali. 2.Aleksandër
Xhuvani, i shpëtuar si vjehërr i Ramiz Alisë. 3.Anton Paluca, i përjashtuar nga
profesioni i avokatit, vdes i përsekutuar në Shkodër. 4.At Anton Harapi, “armik
i popullit“ pushkatohet mbas katër vjetësh. 5.Xhevat Korça, “armik i popullit”
torturohet, vdes me grevë urije në burgun e Burrelit. 6.Mustafa Merlika Kruja ”armik
i popullit”, vdes në mërgim ,Sh.B.A. 7.Ernest Koliqi, “armik i popullit“ , vdes
në mërgim, Romë. 8.Dhimiter Berati, “armik i popullit”, vdes në mërgim, Sh.B.A. 9.At
Giuseppe Valentini “armik i popullit“ nxirret jashtë nga Shqipërija. 10.Karl Gurakuqi,
“armik i popullit“, vdes në mërgim , Itali. 11.Ekrem Vlora, “armik i popullit“,
vdes në mërgim, Vjenë. 12.Nicola Lo Russo, këthen në atdheun e vet Itali. Por
le te vazhdojme edhe pak me kronologjine dhe datat: Maj 1943- vritet në Tiranë
prej njësiteve guerrile Ndok Gjeloshi, ish-pjesëmarrës në Revolucionin e Qershorit
të 1924-it. Marrin pjesë në funeral Dom Lazër Shantoja, Dr. Xhevat Korca, Shuk Gurakuqi
etj. Shtator 1943- me kapitullimin e Italisë tërhiqet prej skenës politike. Vijon
të merret me përkthime ndërsa vëzhgon me dhimbje të madhe luftën vllavrasëse qi ka
fillue në Shqipni. Le te ndalemi tashti me ne vecanti tek Dom Lazer Shanotja, tek
Ai qe ne moshen 53 vjecare fillon ate kalvar qe perfundon ne plumbin e pushkatimit
duke mbetur i pari meshtar i pushkatuar nga diktatura komuniste mbas vendosjes se
te ashtuquajturit “pushtet popullor“. Ideali dhe shpresa e tij per te shpetuar
Shqiperine ishte vetem perendimi, dhe ne rastin konkret, Italia. Aq me teper kur kishte
mire parasysh rrezikun e madh qe i kercenohej Shqiperise me fitoren e forcave komuniste
te lidhuna pashmangshem me jugosllavet, ruset e per rrjedhoje edhe shkeputjen prej
perendimit. Ne kete drejtim ka dhene maksimalisht kontributin e tij ndaj, kur fatet
e Shqiperise tashme jane vendosur e kane fituar pikerisht ata qe do te shkaterronin
Shqiperine, miqte e keshillojne te largohet perkohesisht malesh deri sa te jete ngjallur
ndonje shprese per me mire ne te ardhmen. 30 janar 1945- Arrestohet në Sheldî,
ku ishte strehuar prej 2 muajsh dhe sillet në Shkodër. Fillojnë torturat. Dërgohet
në burgun e Tiranës. 5 mars 1945- Dom Lazri pushkatohet bashkë me patriotin Sulçe
Beg Bushatin në rrethinat e Tiranës. Mbasi qe e kanë ekzekutuar, thërrasin për t’
i kryer shartet e dekës Át Viktor Volajn i cili rezulton njeriu i fundit qe ka pare
kufomën e martirit. Le t’i hedhim nje sy Dosjes perkatese e te shohim pse u arrestua,
pse u torturua dhe pse u vra: Dosja 174. Arrestimi dhe hetimi. Flet-arresti
i pritet me daten 30 janar 1945, megjithese ka tashme tre dite qe ka filluar hetimi
i tij me akuzen si kriminel lufte dhe veprimtari kunder pushtetit popullor. Sic shihet
nuk ka as dy muaj qe eshte marre ne dore pushteti prej komunisteve.albanovaonline.com Lexojme
proces – verbalin: Proces verbal hetuesie …i të quajturit Dom Lazer Shantoja…akuzuar
si sabotator i Frontit Nac.Çl dhe tradhëtar i Popullit. Nga proces verbali i mbajtur
me dt. 28 e 29 të këtij moji me hetues prokurorin…u mor ne pyetje…i pandehuri D. Lazer
Shantoja…i cili deponon sa me poshte vijon: -Kur Mustafa Kruja u emrue kryeminister
unë kam shkue ne Berat si president i Institutit “Dante Alighieri” dhe si konsulent
i Kulturës Popullore dhe aty kam mbajtë nji fjalim tue tregue veprat patriotike të
Mustafa Krujës dhe të shtatë mërgimeve të tija. -Kam shkue në Strugë, Shën Naum
e Dibër dhe kam mbajtë konferenca përmbi turizmin e bukuritë e Shqipnisë, i ngarkuem
nga ministri i atëhershëm, Dhimiter Berati. -Kur asht arratisë Mustafa Kruja jam
arratisë edhe unë. Unë shkova ma parë në Jugosllavi e prej andej në Zvicër, ndërsa
ay kaloi për në Itali dhe ma vonë jemi takue në Gjenevë. -Unë jam arratisur nga
Shkodra me dt. 26-27 nanduer 1944 mbasi më thojshin shokët, si Beqir Valteri, se do
të të vrasin partizanët. -Unë, kur isha në Tiranë kam thirrë si mysafir 3-4 oficera
gjerman, por çeshtje politike me ta nuk kam biseduar. Përveç nesh kanë kenë edhe Mons.
Bumçi, Beqir Valteri, Skender Muço dhe djali i Xhafer Vilës me të shoqen. -Ne periudhen
qe jam arratise kam qëndruar në shtëpinë e Kol Sheldisë gjatë 27 ditëve, dhe me anën
e tij dhe me kerkimin t’em Dedë Jakova, të cilit i kam kallxue se unë isha i arratisun,
më ka çue nji palë kundra, nji shishe konjak, peshk të thatë, njala dhe tre kuti marmelate. -Unë
me Kolë Ashikun jam takue dy-tre herë me raste, se ky i fundit dilte ndër katunde
dhe bante propagande kundër Frontit Nac. Çl. Shprehej në popull se ka me vete 2000
vetë; njikohësisht ka lajmëruar edhe Hasan Isufin mbi forcat që ai kishte 26.1.1945. Firma Bie
ne sy nje firme (o Zot çfarë zhgarravine nga torturat) e nje te mbeturi sapo gjalle,
nga torturat ne vend te nje firme prej intelektuali sic ishte tashme “i pandehuri”. Proces-verbali
i dyte: Sot me dt. 29 merret në pyetje D. Lazer Shantoja…që thotë: -Letrat që
më tregohen e qe janë nji pjesë shqip e nji pjesë gjermanisht janë shënime ditore
që mbaja unë mbi lëvizjet e mija. -Kur kemi kenë të mbledhun unë, Dom Ndreu, Jak
Zefi dhe Lush Hila më ka ardhë lajmi se do t’bahesh nji Lëvizje e shpejtë nga Malësia
për të sulmue Shkodren. Këte lajm ma tha Dom Ndreu dhe e kishte marrë nga Kolë Ashiku,
mbasi ky vinte shpesh poshtë e lart neper katunde. -Me personat që shënohen në
letra private nuk kam pasë ndonji lidhje por vijshin e më shifshin dhe më binin sende
ushqimore me ngranë. -Kam shkue në Shkrel, ku kam qëndrue nji natë në shtëpinë
e priftit Dom Nikoll Gazulli. N’ato anë ishin edhe Mark Gjon Markaj e Llesh Marashi
por unë nuk jam takue me ta. Mandej kam ikë e kam shkue në Dedaj dhe, atje kam qëndrue
22 ditë te Mark Tom Prela. -Unë me Dan Hasanin nga Shkodra nuk jam takue ndonjiherë
por me rastin që Shefqet Celkupa erdhi në Shkodër, ka shkue te Cuf Lohja dhe i asht
dorëzue atij, ata të dy janë takue me Dan Hasanin që të ndermjetësonte per faljen
teme. -Riza Danin e Dan Hasanin i kam pasë miq me kohë. Gjithsa thashë më sipër,
i pranoj…e i firmos… D. L. Shantoja - 29 janar 1945. Dhe tashti kerkohen dhe gjenden
edhe deshmitaret qe akuzojne: Raport- kundra Dom Lazer Shantojës: Sot me dt.
9.2.1945 u prezantue para Komisionit për zbulimin e “Krimeve të Luftës“ J.A., 24 vjeç,
nga Shkodra i cili mbas betimit tha: “…Di se e kanë dërgue në Egjypt per të propagandue
te shqiptarët atje mbi fashizmin…Në kohen e Luftës Italo Greke…në tribunen e oratorëve
në Shkodër, hypi Lazer Shantoja i cili me fjalë bombastike egzaltoi daten historike
në të cilën Shqipëria merrte pjesë në nji front me atë të ushtrisë Imperiale. Me ate
rast nxiste popullin që të merrte pjesë në luften kunder Greqisë...Më kujtohet nji
tjeter fjalim në Katedralen e Shkodrës me rastin e përshpirtjes se nji kushuriri të
Gjon Marka Gjonit, i cili ishte vra në frontin e Greqisë dhe merrte me këte rast medaljen,
“D’oro alla memoria“, ku ai egzaltoi luften që po benin këmishat e zeza, indirekt
nxiti antagonizmin fetar. Deklaruesi dhe Komisioni hetimor kanë të njejten dhe
të vetmen firmë të J.A. Pra rezulton se ai vete qe ishte kryetar i ketij komisioni
hetimor te kryej edhe detyren e vete deshmitarit (me vone do te perfundonte edhe ky
vete ne burgjet komuniste). Si dokumenta plotesuese Dosja ka: Fjalimi i tij
“Shqipërija në kuadrin e Perandorisë Romake”, mbajtur me 28.9.1939, shtypur ne nje
broshure e cila eshte fotografuar plotësisht. Eshte fotografuar gjithashtu edhe vendi
ku është mbajtë ky fjalim dhe te tjera detaje te kesaj natyre. Gjykimi: Bëhet
me një Akt Akuzë nga Prokuroria e Shkodres më 28 janar 1945 ku akuzohet se: -Si
bashkëpuntor i ngushtë i Mustafa Krujës ka mbajtur fjalim e ka thene… -Si bashkëpuntor
i ngushtë i Gjon Marka Gjonit… -Si fashist i flaktë e ka shpallur publikisht se
Shqipnija asht koloni italiane, mbasi Italia nuk del ma nga Shqipnia… Faje këto
që provohen në proçesverbalet e mbajtura me datat 28 e 29 të këtij moji Me pohimet
e tija dredharake ai i shmanget cdo faji e pergjegjesie… Mbi bazen e Proces-verbalit
të Prokurorisë Ushtarake të Korpusit III Shkodër, me akt akuzen e saj nr.11 dt.26
janar 1945, Trupi gjykues me Kryetar N/kolonel Esat Ndreun dhe Anetare, Mustafa
Iljazi e Partizan Hysni Lamen…merr në pyetje të pandehurin Dom Lazer Shantoja i cili
tha se: Jam arratisë nga Shkodra me 26-27 nanduer 1944 mbasi me thonin shokët se
do të vrasin partizanët… Kam punue në kohen e fashizmit me konferenca tue mprojtë
cilësitë e Mustafa Krujës se ashtu më ishte mbushë mendja mue.albanovaonline.com Mundësisht
të më këndohen ata qe kam thanë me daten 28.I.1945 se gjana tjera nuk mbaj mend… Denimi: Ju
kënduen ata të datës 28 dhe 29 dhe i pranoi thenjet e më siperme… Prokurori mbasi
bën analizen e fakteve, ngjarjeve dhe deshmive kërkon dënimin me vdekje. I pandehuri
kërkoi lehtesimin e dënimit. Gjykata në bazë të Nenit 1 të Ligjit 21 dt. 19.12.1944
vendosi dënimin e tij : Me Vdekje. Ky vendim i referohet Gjyqit të Naltë Ushtarak
për shqyrtim i cili e percjell me nje: Komunikate e Gjykatës së Naltë Ushtarake Tiranë,
me 2 fruer1945 verteton se: Dom Lazër Shantoja, i biri i Kelit dhe i Luçisë,
52 vjeç, lindur në Shkodër, prift katolik…i dënuar nga Gjykata Ushtarake e Krahinës
së Shkodrës të Korpusit III me nr. 1, dt. 30.1.1945 me Vdekje si armik i popullit:
Në Fakt: Dom Lazër Shantoja, -Para datës 7 prill ka bashkëpunuar me tradhëtarin
Mustafa Kruja për përmbysjen e rregjimit të Zogut dhe ka krijue lidhjet midis grupit
të Mustafa Krujës dhe Grupit Bashkimi Kombëtar, i lindur në vitin 1938, si dhe për
vëndosjen e rregjimit fashist në Shqipëri dhe sjelljen në Fron të një Princi nga Familja
e Savojës si Mbret i Shqipërisë. -Ka marrë subvencione nga fashizmi italian si
i emigruar politik. -Ka nxitë futjen e popullit shqiptar në luftë kundër fqinjëve
të tij Greqi, Jugosllavi. -Ka egzaltue jetën dhe veprat e Mustafa Krujës dhe si
President i Institutit “Dante Alighieri” ka propagandue per fashizmin tue përça popullin
shqiptarë. -Mbas kapitullimit të Italisë është bërë një nga organizatorët e grupit
fashist “Parti Indipendente“, i lidhur me tradhëtarin Kol Bib Mirakaj, Gjon Marka
Gjoni etj. -Ka pasë lidhje me tradhëtarin Kol Ashiku. -Ka bashkëpunue me okupatorin
nazist, është takuar me gjeneralin Filstum ku ka kenë prezent Mustafa Kruja e Mark
Gjon Marku. -Mbas agresionit fashist më 7 prill 1939 është këthyer në Shqipëri
dhe ka bashkëpunue me armikun në sferat ma të lartat të rregjimit fashist. -Më
1940 është ngarkuar nga Luogotenenca për të shkuar në Egjipt ku ka mbajtur Konferenca
në koloninë shqiptare atje, ka ba propagandë pro fashizmit. -Me radio e shtyp,
agjitator e publicist, ka mbajtur shumë konferenca e fjalime. -Fjalimi i tij me
rastin e dorëzimit të flamurit shqiptar në Romë me dt. 28 shtator 1939 që është botuar
edhe në broshurë të veçantë, në faqen 4 thotë: “Sot e mbrapa Shqipnia do të bëhet
e do të mbetet për jetë Shqipni Romake, Shqipni fashiste. Dy kunora fatmadhe janë
në stoli të kreut august të një Mbreti të vetëm dhe të pandarë. Populli shqiptar nuk
ka muejtë kurrë me i tregue botës virtytet e tija të rracës së vjetër, veçse në gji
të nji perandorije, në Romën e Çezarëve, në Romën e Papëve dhe sot e mbrapa, këte
vlerë rraca jonë shqiptare asht shenjue t’ja tregojë botës nën Romën e Benito Musolinit“. Vazhdojnë
komentet për fq. 7 e në vazhdim -Me trakte në muret e Tiranës, gjatë Luftës Italo-Greke
është shpallur fjalimi i tij me titull: “Luften e fitojmë na“, ku ngrihet në qiell
heroizmi i ushtrisë italiane dhe i aksit Romë-Berlin-Tokio që do të dilte fitues ndaj
atij Anglez, Sovjetik dhe Amerikan. Prandaj Gjykata e Lartë VENDOSI: Aprovimin
e Vendimit të Gjykatës Ushtarake Shkodër të datës 30 janar 1945 Dënim Me VDEKJE
dhe konfiskim pasurije.[/b] Perfundimi: Pushkatohet në Tiranë më 05.03.1945 në
moshën 54 vjeçare. Nuk ka Proces verbal të fjalës së fundit! Ja pra perfundimi
tragjik qe ai pati ne vendin e tij, per te cilin kaloi nje pjese jete te dhimbshme
ne mergim dhe endrroi gjithnje te ishte prane tij. Kaq shume e deshi ate, kaq shume
enderroi te kthehet e te vdese ne atdhe, por sigurisht jo keshtu. Ja vetem disa
pasazhe te shkurta , shkruar nga dora e tij, ne periudhen e mergimit: [i]”Te falem
nderes fort per kujdes qe ke me me mbajte me lajme, sepse tuj kene ketu i vetem gjindem
i ndame prej shqyptarvet e prandej tuj marre ndonji shkrese prej atyne, disi me çilen
syte e me bahet si me ju avite atdheut.” “Mergimi asht nji gjyse burgut, e sikur
ne burg andrrat, letrat, shortet jane ne rendin e dites.” “Nji vjete i ri, nje
kalendar i ri! Ne mesnate do t’u fikshin pak tana dritat. Ai terr simbolizonte vdekjen
e vitit te vjeter. N’ata pak minuta terri, te tane Vjena do te ishte nji puthje e
vetme. Me ma t’bukrin shej dashtnije kjo bote fillon vjetin e ri. Mue ate nate
m’u duk vehtja porsi nje larve. N’agonine e vjetit qi po vdiste njofta vdekjen t’
emen..” (Lazer Shantoja –Vepra, 2005, fq.9) Dhe kur erdhi ne vendin e tij, mjerisht
e priti ajo qe pame me lart. Por le t’i hedhim tashti nje sy deshmive te bashkekohesve
dhe atyre qe e njohen: Deshmi: “Mehmet Shehu shpalli shtetrrethimin, urdhrin
e dorezimit te armeve dhe brenda pak ditesh zbuloi fytyren e vertete te tijen, me
vrasje, krime e raprezalje ne Malesite e Kelmendit dhe me arrestimet e klerikeve te
pare. Pa kalue pak ditë nga ai i ashtuquejtuni “çlirim“ arrestohet në Sheldi prifti
Dom Lazër Shantoja. Student ndër më të shkëlqyemit e Seminarit Papnuer në Shkodër,
ndërsa të naltat i pat përfundue në Insbruk t'Austrisë. Asht kenë Sekretar i Argjipeshkvit
të Shkodrës, dhe famulltar në Sheldi. Edhe Ky përzihet me Opozitën në Revolucionin
e 1924, dhe mbas dështimit të Tij, largohet nga Shqipnija për në Zvicërr. Atje ndej
15 vjet në mërgim. Punoi edhe atje për çeshtjen kombëtare, ashtu sikur ishte në Shqipni,
tue mos kursye asgja për të mirën e Atdheut. Asht kenë edhe Drejtori gazetës "Ora
e Maleve", dhe pa frigë e tham ka kenë pena ma e fortë në publiçistikë për Veriun,
aq sa Faik Konica për Jugorët, "Binjokët" e Shqipnisë. Fytyra e qeshun e Don Lazrit
asht kenë gjithmonë shfaqja e shpërthimit të gazit që delte prej një zemre të gëzueme
dhe një shpirti të pastër, se buzëqeshja e tij simbolizonte sinqeritetin e fjalës,
që edhe pse të therte, kishte lezet me u ndigjue. Ishte i njoftun në fushën letrare
të humorit. Asnjëherë letërsia shqipe nuk mund të shkruhet pa praninë e Dom Lazrit.albanovaonline.com
Dr.Prof. Angjela Çirinçione shkruen: "Historia e letërsise shqiptare pa emnin
e Dom Lazër Shantojës, del e mangët dhe e vorfën". Dom Lazri mbetet i pakrahasueshëm
në fletët e gazetës "Ora e Maleve" me artikujt e shkruam për t'ardhmen demokratike.
Ai ishte një antikomunist i betuem qysh i ri, prandej dhe konsiderohej prej komunistave
fashist, mbasi Shqipninë Etnike e mendonte të realizueme nga rezultatet e Luftës së
II. Ky ishte mendimi i shumë veteve që nuk gjejshin rrugë tjetër për realizimin e
kësaj andrre, që si shifet nuk ka me dalë kurrë zhgjandërr. Mbas arrestimit në
Sheldi e mbajtën disa ditë në hetuesi të Shkodrës. Mbasi i patën pre kambët dhe
i patën thye edhe parakrahët, e lane pa asnjë mjekim. I shtrimë në një dysheme
çimentoje ushqehej me gojë dhe kafshonte ndonjë copë bukë të thatë, që xhullijt i
hidhnin prej sportelit. Pinte ujë në një tas që ndodhej mbas derës. Lëvizte kalas
nëpër dhomë ku nuk hynte asnjeri, mbasi qelbej nga nevojat e kryeme mbrenda dhomës.
Nje dite thiren nanen e tij dhe i thane “Hajde e takoje djalin”. Nane shkreta hyni
shend e vere me pa djalin. Hyni ne ate dhome qe ma mire nje dite ma pare te kishte
hy ne vorr. E pau dhe i tha katilave: “Ma vritin, banje kete miresi. Mos ma leni djalin
gjalle me vuejte keshtu. Aman, ma vritni sa ma pare!” A ka nane ne bote qe kerkon
pushkatimin e djalit te Saj? E pra, po , kjo eshte nana e Dom Lazer Shantojes. E
nisën për Tiranë, ku edhe e ekzekutuen me datën 5 Mars 1945.” (P. Konrad Gjolaj) “Përpara
se ta njifshem, pata ndigjue tue folë në Shkodër për këte famullitar të ri të kulturuem,
i cili kishte bajtë mbi shpinë të mushkut nji pianofortë nëpër shtigjet e vështira
të malit të Sheldisë. Prandej në mbarë atë zonë e quejshin “Famullitari i pianofortit.” …Me
çanten mbi shpatull e alpenstock (shkop alpinistik) në dorë iu ngjit alpeve në Shqipni,
n’Austri e në Zvicër dhe mund të thuhet se ishte i paracaktuem me plane për nji vepër
të madhe, e cila do të zbulonte fuqinë e tij krijuese gjeniale. Fatkeqësisht krijimtarija
e tij do të mbetet e ruejtun ndër proza të shkurta e shkëlqyese e pak në lirikat frymëzuese,
margaritarë e diamanta qi dhetëfishojnë vlerën e tyne. …Imzot Mjedja i cili mendonte
me mbështetë edhe çdo nismë kulturore qytetare, muer vesh se flitesh për Shantojën
dhe e emnoi Sekretar të vetin. E, poeti zbriti me librat e pianofortin e vet në Shkodër,
i shoqnuem nga nji numër i madh famullitarësh të dashtun e të zemruem prej transferimit
të tij. Shpesh, në mbramje, nga dritaret e katit të tretë të Pallatit Arqipeshkvnuer,
n’atë kohë nji nga ndertesat ma të nalta të qytetit, ndigjoheshin nota të muzikës
së Schuman-it e të Schubert-it poshtë në sheshin e katedrales e deri në arteriet e
qytetit. Jehu i muzikës këndellte kalimtarët e habitun e të kënaqun me çue kryet kah
dritoret e shëndrituna të pallatit. …Më 1944 qe arrestue, hjedhë në nji burg të
tmerrshëm e torturue në mënyrë shnjerzore: ia thyen eshtnat e duerve e të kambëve.
Hecte tue u mbështetë mbi brryla e mbi gjuj. E ama, lejue me e vizitue, tue e pa n’ate
gjëndje të mjerueshme, iu lut rojeve të burgut: “vriteni, banie ket mëshirë, mos
e leni me vuejtë kështu!” …I rrëgjuem në mbarim të jetës nga torturat ma t’pa tregueshme,
komunistat i a dhanë grushtin e fundit tue e vra me nji plumb në zverk. U vorrue në
nji vend të panjoftun pa i u dijtë vorri. Po në të njajtën gropë, pranë trupit të
Dom Lazrit, u hudh kufoma e Sulço Bej Bushatit, nji fisniku tetëdhetevjeçar musliman,
mbasardhës i nji familjeje princore, qi sunduen në Verì të Shqipnisë gati të pavarun
nga Porta e Naltë e Kostandinopolit, në shekullin e XVIII.” (Prof. Ernest Koliqi) “Në
kulmin e krijimtarisë e të pjekurisë së tij, diktatura komuniste, pasi e akuzoi si
agjent të SIM-it, të Gestapos, të Ovra-s, pasi e torturoi në mënyrë çnjerëzore, e
pushkatoi së bashku me Sulço Begun, ende sot pa iu ditur varri i tyre!” (Kolec
Çefa, studjues) “Dera hapej vetem në rastet kur merrnin ndonjë per ta pushkatuar
ose per të sjellur nga jashtë. Atë natë u ndigjua dera dhe menjëherë shkuam per të
pare. Mbështetur për mur rrinte Dom Lazri dhe Sulço Begu. I kishte njohur dhe na
kishte treguar i nipi, Myfit Bushati, i burgosur aty me ne. U munduam t’i japim
ndihmë e forcë, për të cilën Dom Lazri na falënderoi, por nuk vonoi shumë e erdhi
menjëherë përgjegjësi që na largoi me kercënimin ”mjaft patë, ikni në vendet tuaja.”
Me ta marrë vesh se ishte si të thuash “përgjegjësi“, Dom Lazri ju drejtua: “Ju
lutem më vrisni, mos më lini ma gjatë në këte gjendje”, por përgjigja e tij, gjithë
kërcënim, ishte: “kjo nuk është puna ime!” Nuk më janë ndarë gjithë jetën ata dy
sy. I hodhën ashtu si dy thasë aty poshtë në bodrum. Dom Lazri ishte i mbështjellur
në një thes dhe vetëm kokën kishte përjashta. E, në atë kokë të deformuar nga torturat,
kishte dy sy të dalë që nuk munda t’i harroj gjithë jetën. I qelbeshin këmbët. “Kujdes
atë”, fliste me zor Sulço Begu. “Kam disa javë që flej me koken time tek këmbët e
tija të kalbura. E kanë torturuar keqas me hekura të skuqur”. Të nesërmen nuk
i gjetëm më aty. I kishin varrosur” (Xhemal Alimehmeti, bashkëvuajtës). Pjetër
Pepa :Lazër Shantoja (1891-1945) botue në albanovaonline.com
me 3 mars 2008