Virgjëra Mari, sipas traditës së krishterë ndër shqiptarë
Shën Maria Virgjër ka qenë gjithnjë tejet e nderuar ndër shqiptarë. Kulti i Zojës
së Bekuar në trojet shqiptare mori hov njëherësh me kultin marian në Evropën perëndimore,
në kulmin e mesjetës. Prej 275 kishave, të regjistruara nga jezuiti Atë Fulvio Kordinjano
S.J., 42 i kushtoheshin Shën Mërisë. Kishë Zoje kishte në Ulqin, Shurdhah, Dejë, Drisht,
Naraç, Hajmel e Rrenc (Shkoder); Fishtë, Troshan, Kalivaç e Lezhë (Lezhë); Mërtur
(Pukë); Surroj (Kukës); Shpërdhazë, Malaj, Ndërshena, Ndërfana (Mirditë); Lurë, Çidhna
(Dibër); Gur i Bardhë (Mat); Sebaste, Mbret (Laç); Kurcaj(Krujë); Kepi i Rodonit apo
Bishti i Muzhlit (Durrës); Brar (Tiranë-shek XII), Skuterrë, Pëllumbas, Buçimas, Linzë
(Tiranë) dhe Bishqem (Peqin). Këtyre tempujve katolikë, kushtuar Zojës së Bekuar
në trojet e Shqipërisë së sotme, i shtohet edhe një numër i madh kishash dhe manastiresh
ortodokse, të përhapura në të gjithë vendin. Ndërmjet tyre, Labova e Kryqit, në Gjirokastër
(shek X); Manastiri i famshëm i Ardenicës në Apolloni (Lushnje) (shek. XIII); Kisha
e Zojës në Voskopojë (shek XVIII); Manastiri i Shën Marenës në Mokër të Pogradecit,
me shpellën e mrekullueshme, që i ngjet asaj të Lurdës (shek XVIII) e disa kisha të
tjera, njëlloj të lashta. Mos të harrojmë, shenjtërorja kombëtare e shqiptarëve, ajo
që ngrihet rrëzë Kështjellës Rozafa, i kushtohet Zojës së Këshillit të Mirë; ndërsa
një shenjtërore tjetër, njëlloj e famshme, është Kisha e Zojës së Crnagorës, në Letnicë
të Vitisë së Kosovës, një tjetër Kishës nderimit të Zojës së Madhe të Hasit është
fshatin Zym të Prizrenit, një tjetër e madhe dhe Kishë e bukur e Zojës Rruzare është
në fshatin Bishtazhin të Gjakovës, një tjetër e Zojës së Këshillit të Mirë në Klinë,
në fshatin Bec të Gjakovës është Kisha e Zojës së Vogël e tjera e tjera. Ndërmjet
shumë festave kushtuar Zojës së Bekuar, ajo që i bashkonte gjithë të krishterët shqiptarë
në rrjedhë shekujsh ishte, pa dyshim, Festa më e madhe e fundit të verës, të Ngjiturit
e Zojës së Bekuar në qiell (për të krishterët), Fjetja e Shën Mërisë (për ortodoksët),
që kremtohej e kremtohet më 15 gusht. Prej këndej, ndër shqiptarë festa njihet edhe
si Shën Mëria e Verës, Shën Mëria e Gushtit ose Shën Mëria e Madhe, në sa, më 4 dhjetor,
festohet edhe Shën Maria e Dimrit. Kalendari Julian e shënonte më 27 gusht, ai
Gregorian, më 15. Ishte e mbetet festa e shtegtimeve në gjirin e natyrës. Sipas traditës,
besimtarët e kremtonin me shtegtime të gjata, ngjiteshin në majat e bjeshkëve, ku
dikur ngriheshin tempujt e paganizmit, kthyer në tempuj të krishterë, duke nisur nga
Mali i Tomorrit; Mali i Gjallicës, pranë Kukësit; Maja e Shën Llezhdrit, afër Krujës;
Maja e Kundrevicës, në Kurvelesh dhe ajo e Pashtrikut, në kufirin Shqipëri-Kosovë.
Ja si i e përshkruan imzot Pjetër Bogdani kremtimin në Pashtrik, rreth viteve 1630-1689,
duke theksuar edhe natyrën meditative të festës e të shtegtimeve, që kremtoheshin
me këtë rast në kulmin e verës:
“Ngjiten në maje dhe e kalojnë atje gjithë
natën, me uratë, kangë e valle të përshpirtshme. Mbas mesnate nis proçesioni, në të
cilin marrin pjesë të krishtênë e myslimanë, me qira të ndezun. Gjatësia e qirit përkon
me moshën e atij, që e mban në dorë. Kështu, me qira ndezë, zdathë, shtegtarët ecin
kah majet ma të nalta për tri orë rresht. Vetëm myslimanët ngjiten kaluer...”.
Në
Shqipërinë e Mesme, gratë që nuk kishin fëmijë, shtegtonin kah bregdeti i Kavajës
e i Durrësit. Laheshin në det e luteshin. Ky shtegtim, që bënin gratë, me shpresën
se Nëna e Krishtit do të ndërmjetësonte për to e do t’u falte dhantinë e foshnjave,
aq të dëshiruara, vijoi fshehurazi edhe në kohën e persekutimit të madh nën thundrën
e diktaturës. Në Seltë, krahinë e Shpatit, në Shqipërinë e Mesme, për festën e
Shën Mërisë së gushtit flijohej një lopë. Këto e zakone të tjera, të shoqëruara
me Meshë solemne, procesione, meditime e lutje në gjirin e natyrës, mbeten të gjalla
edhe sot e kësaj dite në të gjithë botën e krishterë. Prandaj në kulmin e gushtit,
kur vera përgatitet t’i lëshojë shtegun vjeshtës, qytetet e mëdha të botës perëndimore
zbrazen e njerëzit dynden kah viset më të njohura për bukuri natyre: bregdetet, bjeshkët
e vendet ku ngrihen tempuj të famshëm për kryevepra arti, ku pa dyshim, do të takohen
edhe me Shën Mërinë!