Botohet romani i parë i letërsisë shqipe “Sofia e Kominĭatëve” i F. Santorit
Në kuadër të bashkëpunimit shkencor dhe didaktik ndërmjet Universitetit të Napolit
“L’Orientale” dhe Qendrës Ndëruniversitare të Studimeve Albanologjike doli botimi
kritik i romanit në arbërisht Sofia e Kominĭatëve. Romani është shkruar në vitet
’70 të shek. XIX nga Francesco Antonio Santori (1819-1894), nga Picilia (S. Caterina
Albanese, CS), dhe si shumë nga veprat e tij kishte ngelur i pabotuar deri më sot. Të
gjithë studiuesit e letërsisë shqipe, për vetë rëndësinë që ka kjo vepër, e kanë pritur
botimin e tij. Këtë dëshirë e ka përmbushur sot Dr. Merita Sauku-Bruci, e Institutit
të Gjuhësisë dhe Letërsisë dhe për disa vite edhe kërkuese pranë Departamentit të
Studimeve të Europës Lindore të Universitetit të Napolit “L’Orientale” duke nxjerrë
nga shtypi l’editio princeps. Botimi i kësaj vepre plotëson kështu një zbrazëti
në historinë e prozës dhe të gjithë letërsisë shqipe dhe do të ndikojë për një lexim
ndryshe të letërsisë shqipe të shek XIX. Botimi kritik i romanit Sofia e Kominĭatëve
është bërë nga dorëshkrimet e Santorit, që ruhen në Bibliotekën Qytetëse të Kozencës,
ndërmjet të cilëve filologia Sauku-Bruci ka gjetur, ndër të tjera, edhe një studim
të vetë Santorit mbi alfabetin e romanit. Ky i fundit, që botohet edhe ai për herë
të parë, shërben si një orientim i mirë për transkriptimin e saktë të tekstit në
fjalë.
Ky vëllim i parë na paraqet tekstin në arbërisht të romanit Sofia
e Kominĭatëve, i transkriptuar në alfabetin e sotëm të shqipes, me të gjitha saktësimet
që kërkon respektimi me besnikëri i të gjitha veçantive gjuhësore të Autorit siç
e kërkon një botim kritik. Kuratorja e këtij botimi ka treguar kujdesin më të madh
për t’u ofruar lexuesve tekstin e romanit në tërë vërtetësinë e tij, pa tradhëtuar
aspak vullnetin e Autorit. Teksti është pajisur dhe me aparatin kritik ku janë paraqitur
variantet e Autorit dhe ndërhyrjet e kuratores, me një dokumentim skrupuloz e me zellin
për të qenë sa më transparente, duke ofruar kështu të gjithë materialin e nevojshëm
për interpretime të tjera alternative. Zbatohet me përpikmëri parimi i filologut
klasik Pasquale Baffi nga Shën Sofia (S. Sofia d’Epiro, 1749-1799) mbi “përkohshmërinë
e rezultateve të arritura”, një kriter i njohur për shkencën filologjike europiane. Tekstit
të romanit i paraprin një trajtim i zgjeruar i të gjithë problemeve që lidhen me dorëshkrimin
dhe kriteret e përdorura gjatë transkriptimit (prolegomenat). Filologia Sauku-Bruci
ka paraqitur historikun e dorëshkrimeve, duke u ndalur gjatë në përshkrimin e hollësishëm
të autografeve si në arbërisht ashtu edhe në italisht; ka paraqitur evolucionin e
sistemit alfabetik santorian, variantet e alfabeteve të përdorura nga Autori në hartimin
e veprave të tij, veçanërisht alfabetin e zgjedhur për hartimin e këtij romani, për
këtë të fundit Santori ka shkruar edhe një paraqitje të zgjeruar që shërben si një
çelës leximi me shumë rëndësi. Kuratorja i ka kushtuar shumë kujdes paraqitjes
së kritereve të botimit duke argumentuar interpretimet e saj, sidomos në rastet kur
ka pasur të bëjë me probleme të vështira për t’u zgjidhur. Prolegomenat mbyllen
me një paraqitje të përmbajtjes së romanit, ku argumentohet zgjedhja e titullit të
romanit Sofia e Kominĭatëve, ashtu siç haset e mund të lexohet edhe në faksimilen
e paraqitur në kopertinën e pasme të librit – romani na ka mbrritur pa faqet e para
të tij – dhe Sofia Cominiate për tekstin në gjuhën italiane, ashtu siç e ka dashur
Autori vetë. Kujtojmë që vëllimi i dytë, që përmban tekstin e romanit në gjuhën italiane
dhe konkordancat e leksikut në arbërishte do të dalë së shpejti nga shtypi. Ngjarjet e romanit zhvillohen kryesisht në Pallatin e Baronit Batixhera,
në Rosano të Kalabrisë, ku mbrrin, pas mbytjes së anijes Sofia, një vashë e re shqiptare.
Në gjysmën e parë të shek.XIX, vazhdonte të mbijetonte në Itali zakoni që të pasurve
t’u dërgoheshin vajza të reja. Dhe Sofia, e nisur të vej nuse tek princi shqiptar
Ajdin, pas fatkeqësisë së mbytjes së anijes, do t’u dorëzohet fillimisht cubave e
më pas Baronit. Përfundim tragjik: në të njëjtin pallat të Baronit do të mbrrijë
edhe i fejuari i saj Ajdini, i plagosur nga piratët dhe gati pa jetë. Aty do të gjejë
Sofien që lëngonte e sëmurë. Të dy të pafat do të shuhen në krahët e njeri-tjetrit,
zemërthyer e të dëshpëruar. Romani ngelet i hapur: së bashku me Sofien ka mbrritur
edhe Janji, vëllai i vogël i Sofies, që bëhet dëshmitar i të gjithë vuajtjeve të së
motrës e të kunatit. Megjithëse ai mbetet në pallat nën kujdesin e Baronit dhe familiarëve
të tij, zemra e tij dylufton ndërmjet dëshirës për të marrë hak dhe gjendjes ku ndodhet.
Mjaft të gjalla janë përshkrimet e ambienteve ku zhvillohen ngjarjet:
Pallati luksoz i Rosanos, ballot, shfaqjet teatrore, koncertet, ceremonitë, zakonet,
pasuria dhe stolisjet e shumta. Shumë e pasur edhe galeria e personazheve: nga princat
tek cubat, nga kapitenët e policisë të korruptuar tek kontrabandistët, nga artistët
tek profesorët e Kolegjit të Shën Adrianit në Shën Mitër Korone. Autori di të
verë në dukje stilet e jetesës, mentalitetin, doket, rolet dhe sjelljet e personazheve
të ambientit kalabrez e arbëresh gjatë gjysmës së parë të shek. XIX, me referime interesante
ndaj kulturës popullore të arbëreshëve të kohës kur shkroi e jetoi, me traditën e
valljeve e ruzalleve, në një kontekst kalabrez më të gjerë që po kërkon të shkëputet
nga feudalizmi i së shkuarës. 3. Gjuha e romanit Sofia e Kominĭatëve dallohet
për një larmi frazash të ndërthurura mirë për të argumentuar më së miri kompleksitetin
e rrëfimit; paraqitet edhe me një leksik të pasur, i cili i përket, në masën më të
madhe, pasurisë leksikore që ishte ruajtur e gjallë në të folmet e ndryshme të komuniteteve
arbëreshe, me gjasë edhe me terma të huazuara nga vepra Cuneus Prophetarum e Pjetër
Bogdanit; vetë Santori e përmend si një burim nga ku ka marrë shumë terma. Ajo që
dallon format fono-morfologjike të romanit është varieteti. Në bazë mbetet e folmja
e komunitetit të tij, e zgjeruar fillimisht me të folmet fqinje, dhe më pas me ato
më të largëta me fenomene gjithnjë e më të ndryshme. 4. Vëllimi paraprihet
nga një studim i Prof. Italo Costante Fortino, i Universitetit “L’Orientale” të Napolit,
mbi letërsinë arbëreshe të shek. XIX, që synon të evidentojë si vlerat estetike, ashtu
dhe ato kulturore e politike të pakicave arbëreshe, që po ndërgjegjësoheshin për rolin
që po luanin në gjirin e komunitetit kombëtar italian, por edhe në lidhje me Shqipërinë,
e cila gjëndej nën sundimin osman prej katër shekujsh. Si përmbledhje vepra e Santorit
paraqitet plot risi në gjirin e vetë letërsisë arbëreshe të shek XIX me një qasje
realiste kur trajton aspekte të realitetit shoqëror kalabrez e arbëresh si para ashtu
edhe pas bashkimit të Italisë.