Dom Ndre Mjeda e veprat e tij më pak të njohura, ato fetare
Meshtari, Poeti e gjuhëtari i madh, që mbeti në kujtesën e popullit si këngëtari i
"Bylbylit në kafaz", i "Rinisë" e i "Andrrës së jetës", një ndër fytyrat më të ndritura
të gjuhës, letërsisë e kulturës shqiptare, dom Ndré Mjedja u lind në Shkodër, më 20
nëntor 1866 e vdiq po në Shkodër më 1 gusht 1937. Tërë jetën dom Ndré Mjedja ka
përshkuar nëpër rrugët e pafundme të botës së madhe, nga Lavali i Francës, në Manrezë
të Spanjës; nga Kraljevica e Jugosllavisë në Chieri të Italisë, nga Krakovia e Polonisë
në vendlindje e në fshatin Kukel. Shumë e njohur është veprimtaria e Mjedës, që nuk
bën pjesë në të mohuarit, por në të keqinterpretuarit e Letërsisë shqipe. Në veprën
“Jezuitët Martirë në Shqipëri” botuar pak vjet më parë nën kujdesin e Jezuitit italian
Atë Armando Guidetti, me të drejtë shkruhet: “ Po të ishte gjallë dom Ndré Mjedja
do të shkumbëzonte nga përçmimi kundër atyre që kanë guxuar të vënë në dyshim ortodoksinë
e tij katolike e tomistike, teologjike e filozofike”.(“Gesuiti Martiri in Albania”,
Cusano Milanino, Febbraio, 1966, fq. 45) Prandaj duke e përkujtuar sot në përvjetorin
e vdekjes, po vëmë theksin mbi veprat e tij më pak të njohura, ato fetare. Ndonëse
shumica e veprave fetare të Mjedës janë përkthime apo përshtatje, mund të themi me
plot gojën se me to Meshtari e Poeti shqiptar dha një ndihmesë të shquar për vazhdimin
e traditës katolike të përkthimit si dhe të prozës shqipe. Ndër veprat fetare
të Dom Ndreut mund të përmendim: “Jeta e Shęjtit Shë Njon Berkmansit” që e
përshtati prej italishtes më 1888, kur ishte vetëm 22 vjeç; “Të Pergiámit e Zojës
së Bekueme”, përshtatur prej spanjishtes më 1892, e ribotuar më 1927; “Lumnít
e Zojës” përshtatur prej italishtes, botuar më 1929; “Devocioni i Zemrës së
Jezu Krishtit”, përshtatur prej frëngjishtes më 1931; “Katekizmi i Madh”
përshtatur prej italishtes. Ribotoi edhe 14 Ligjërata të Imzot Pjetër Bogdanit,
të cilat i pajisi me një parathënie të vetën me titull: “Jeta e së Lumes Virgjin
Mërí nxjerrun prej veprës “Cuneus Prophetarum”. Pas këtyre përkthimeve, shkroi
veprën origjinale “Shën Luigj Gonzaga, Projsi i pergjithtë i moshës së rë".
Në XXI kapituj tregohet jeta dhe vepra e Shenjtit që u shpall nga Papa Pio XI “Pajtor
i rinisë” e të cilin Kisha katolike e kremtoi pikërisht sot më 1 gusht, në një përkim
pravanor me vdekjen e dom Ndreut, ndërsa në kapitullin e XXII e të fundit botohet
Letra Apostolike që Piu XI i drejtoi Eprorit Gjeneral të Shoqërisë së Jezuitëve me
rastin e kremtimeve të dyqindvjetorit të shenjtërimit të Shën Luigjit, përmes së cilës,
siç thotë ai vetë, ka për qëllim t’i flasë mbarë moshës së re. Në kreun e parë
- siç e quan Mjedja, lexojmë: “Luigj Gonzaga! Ęmen qi ká mbushë tokën me fatosa
e qiellen me ęjë; që ka begatë bashtinën e Jezu Krishtit me punëtorët mâ të vjefshem;
qi ká bâ me lulëzue nder kolegja e nder kuvende zamakët mâ të kândshem të nji pastrís
ęjëllore; qi ká xë mjeshtrat mâ të mëdhaj të harteve të bukra, me shkrí dijen e mjeshtrín
e vet me përhapë fëtyren e tij në të kater anët e botës; me ndertue ltërna e kisha
gjithkű permęndet fëja e Krishtit, prei qândres së Kështęnimit në Romë, e deri në
mâ të largtin katund ndertue rishtas prei gjindsh, qi vllaznit e tyne të gjytetnuem
kerkuene nder pyje të páshteg, nder shkretína të mndërshme të Afrikës e t’Amerikës,
e joshne me u mbledhë së bashkut , për të paren herë me kalue nji jetë njerzore; emën
që lëshon nji erë të kandshme në zemrë të nanave, qi hitasin me ju vú at’ęmen fëmijvet,
qi të jenë shembull urtijet, kënaqja e zemrave e ndera e shtëpisë së tyne. Në
kreun XXII të librit, që titullohet “Zani i Shęjtit Atë Papë” shpjegohet edhe
arsyeja që e shtyu Mjeden lirik e gjuhëtar, t’i kushtonte aq shumë kohë biografisë
së një Shenjti: ...me ndjekë shembullin e Luigjit, do me thânë me i pergiá e me shkue
mbas gjurmëve të tija: bisedat e mira, dishiri per Misjone shęjte, mësimi i të vertetave
të Fës, e veprat e mëshirshme gjithnduersh - s’kishte me u lypë tjeter veç njikaq
prej moshës së rë katolike, per me persritë Apostullimin e Luigjit, simbas nevojëve
të soçme... (gjâ qi do të ndikonte në mënyrë vendimtare – shënimi ynë) per mirërritjen
e pshtimin e të ríve, sidomos në ket kohën tonë plot me rreziqe per ta...- shkruhet
në Letrën Apostolike të Shenjtit Atë Papë. Një tjetër vepër me karakter fetar është
“Historia Shejte” kryevepër e llojit, që bashkon gjuhën e stilin popullor e
atë të kultivuar njëherësh. Vepër e Mjedës është edhe një nga librat më të njohur
e më të përdorur të uratëve, apo, siç quhet nga populli, oficja: “Vizari Shpirtnuer”,
e cila përmbledh lutjet e këngët kryesore të Kishës dhe përdoret edhe sot nga besimtarët.
Duke lexuar veprat me tematikë fetare të Dom Ndre Mjedës së madh, ndjejmë gati
gati po atë kënaqësi që buron nga kryeveprat e tij lirike. Në kohën tonë kur libra
si të Mjedës janë tepër të rrallë, kur Kisha ka aq nevojë për kryevepra fetare e kur
nuk ka mundur të nxjerrë ende nga gjiri i vet një Mjedë a një Fishtë, për shkak të
viteve të shkatërrimit të madh, mendojmë se do të ishte mirë të ribotoheshin veprat
më të realizuara të traditës, si bie fjala “Shën Luigj Gonazaga” ose “Historia
Shejte”, shkruar me dorë mjeshtri, artisti e shkencëtari, vepra që do të zgjonin
interesimin e jashtëzakonshëm që kanë treguar e tregojnë besimtarët e posaçërisht
rinia katolike shqiptare për Kishën e për figurat e saj të mëdha. Nga poezitë
e Dom Ndre Mjedës Gjuha shqipe Përmbi za që lshon bylbyli, gjuha
shqipe m'shungullon përmbi er' që jep zymbyli, pa da zemren ma ngushllon. Ndër
komb' tjera, ndër dhena tjera, ku e shkoj jetën tash sa mot, veç për ty m'rreh
zemra e mjera e prej mallit derdhi lot. Nji kto gjuhë që jam tue ndie, jan'
të bukra me themel por prap' kjo, si diell pa hije, për mue t'tanave iu del. ................................ Ku
n'breg t'Cemit rritet trimi me zbardh, Shqipe, zanin tand, e ku Drinit a burimi që
shpërndahet kand e kand. Geg' e tosk', malsi, jallia jan' nji komb, m'u da,
s'duron; fund e maj' nji a Shqipnia e nji gjuh' t'gjith' na bashkon. Qoftë
mallkue kush qet ngatrrime ndër kto vllazën shoq me shoq, kush e dan me flak'
e shkrime çka natyra vet' përpoq. Por me gjuhë kaq t'moçme e mjera si nj'bij'
kjo që pa prind mbet: për t'huej t'mbajshin dhenat tjera, s't'kishte kush për
motër t'vet. E njat tok' që je tue gzue, e ke zan' tash sa mij' vjet, shqiptaria,
që mbet mblue sot nën dhe, edhe shqip flet. Ti ulesh prej Parrizit, O
Zot e Mbret lumnie, E n’ tokë vjen me u bâ nieri Vetëm prej dashtënie: Aq
i dashtun je për né Sa n’ një shpellë ti vjen me lé! O Zot i lum, Unë s’e
kam dijtë se ti ne T’ shkretët na don kaq shumë. Për ty, që rruzullimin, Gjithmbarë
e ke krijue, S’janë gjetë as shtëpí, as petka E zjarmi t’ ka mungue. Tash
asht dimën, akull, borë, Me qindrue njashtu asht zor. O djalë i shkretë! Prej
së ftoftit ti po dridhe, Po dridhe e po bërtet! O Biri i të Naltit Zot, Ti
pate gjithë lumninë, Por deshtas e ke lanun E kapë ke vorfëninë; Pra pse
kjanë e pse gjimon, Kurrkush ty s’ po t’ ankon: Ti don me m’ m’sue Se pa
durim nuk mundet Kurrkushi me u shëlbue. Ne disha gja, ti fshanë E kján,
o bukurí, Përse si duhet nieri, S’ ta din gjithë atë dashtëní; Vesht e mora,
unë i ngrati, Se at’ mundim ta nep ty m’kati; O m’kat i mallkue! Por, ti,
o Zot, m’ fal! M’ fal se jam pendue! Ti flén përmbi atë grazhd, O i lumi
djalë plot hír. Por zemrës me marrë gjumë I del fort punë e vështirë. Zemra
e jote pse po l’ngon? Natë e ditë çka po mendon? Unë tjetër s’po mendoj Veçse
me dekë për nierin, Me dekë që ta shëlboj! Me lé e me dekë për mue, Dashtënia
t’ ka shtërnguemun: E vetë, pa dashtë, o Jezu, Si mundemi me rrnuemun? Shpresa
e eme, o Virgjina Mrí, Me dashtë Krishtin n’se nuk e dí, Ty t’ kjosha true: M’
m’so gjithmonë me e dashtun, Me e dashtë e me e lavdue! Krijim i Alfons Maria
de Liguorit; përshtatur në gjuhën shqipe nga dom Ndre Mjedja. Marrë në oficen “Visari
shpirtnuer”. Vaji i Bylbylit Po shkrihet bora, Dimni po shkon; Bylbyl
i vorfën, Pse po gjimon?
Pushoi murlani Me duhi t'vet; Bylbyl i vorfën, Çou
mos rri shkret.
Gjith fushët e malet Blerim i mbëloj; Livadhi e pema Gjithkah
lulzoj.
Ndër pyje e orgaja, N'ma t'mirin vend, Me rreze dielli Po
e gëzon gjith'kend.
E tuj gjimue Shkon rreth e rreth Nji prrue qi veret Rrjedh
nëpër gjeth.
A çilë kafazi, Bylbyl, flutro; Ndër pyje e orgaja, Bylbyl,
shpejto.
Kerkush ma hovin Atje s'ta pret, Me zeher haejen Kerkush
s'ta qet.
Kafaz ke qiellin, Epshin pengim, E gjith ku t'rreshket Shkon
fluturim.
Nëpër lamije Ke me gjet mel, Për gjith'prendverën Njajo
buk t'del.
E kur t'zitë edi ndër prroje pi, Te njato prroje Qi ti
vetë di.
Tash pa frigë çerdhen E ban ndoj lis; Nuk je si'i nieri Qi
nuk ka fis
E kur t'vin zhegu, Kur dielli shkon, Ti ke me këndue Si
ke zakon.
Rreth e rreth gjindja Me t'ndie rri; Prej asi vendit Dahen
me zi.
A çilë kafazi, Bylbyl, flutro; Ndër pyje e ograja, Bylbyl,
shpejto.
Ndër drandofille, Ndër zamakë nga; Ku qeshet kopshti, Idhnim
mos mba.
Po shkrihet bora, Dimni po shkon; Biylbyl i vorfën , Pse
po gjimon?
Lirija - I - O shqype, o zogjt' e maleve, kallxoni: a
shndritë rreze lirie n'ato majë; mbi bjeshkë t'thepisuna e n'ograjë, ku del
gurra e gjëmon përmallshëm kroni? A keni ndie ndokush, kah fluturoni ndër shkrepa,
me ushtue kangën e saj, A keni ndie nji kangë të patravajë? O shqype, o zogjt'
e maleve, kallxoni! Lirim, lirim, bërtet gjithkah Malcija; A ka lirim ky dhé
që na shklet kamba, a veç t'mjerin e mblon anembanë robnija? Flutro, shqype,
flutro kah çilet lama, siellju maleve për rreth që ka Shqypnija, e vështroje
ku i del lirimit ama. ................................. - VI - Por nuk u
shuejti edhe, jo, Shqyptarija: Lodhun prej hekrash që mizori i njiti, lodhun
prej terri ku robnimi e qiti, shpreson me e zgjue fluturim mënija. E kqyrë:
Ndër male po përhapet shkëndija e lirimit t'Atdheut; mshehtas shetiti kësollë
për kësollë rreth buneve e soditi frymë të re tue shprazun për gjithkahna, hija e
Skanderbegut. Qe ndër djepa rrisin nanat e Hotit djelmëninë ushtore e idhnim
n'armikun nëpër gji i u qisin. E nalt, ndër maje, bukuri mbretnore, hapi flatrat
e mnershme qi përshndrisin, me thoj t’harkuem shqypeja arbënore!