Pjetër Pepa mbi pushtakimin e Atë Dajanit, Atë Faustit, Atë Gjon Shllakut, Mark Çuni
e tjerëve më 4 mars 1946.
4 mars 1946, pushkatohen Atë Gjon Fausti, Atë Daniel Dajani, Atë Gjon Shllaku, seminarist
Mark Çuni e shumë të tjerë.
-"Zbulimi" i organizatave "terroriste".
-Kush
ishin te gjykuarit?
-Zhvillimi i gjyqit e pushkatimi.
Pjetër Pepa
"Zbulimi"
i organizatave "terroriste"
Eshte periudha kur pushteti komunist ka tashme
mbeshtetjen e fuqishme te Stalinit, dhe, madje rekomandimin qe te bashkerendoje veprimet
e te zgjidhe problemet e veta me Jugosllavine”moter” te Titos.. Flirti e miqesia mes
dy shteteve don edhe provat e sakrificat e veta. Sapo eshte marre pushteti, jane zgjedhjet
e para te mbas luftes dhe ne udhekryqin e sapokrijuar, pushteti komunist ndodhet para
dy problemeve. Ne radhe te pare kerkon medoemos qe ata te dalin ashtu si don ai, pra
afro njeqind per qind, rezultat ky i cdo diktature.Thene shkurt, nuk ka kundershtare
politike, nuk ka mendim ndryshe, nuk ka tjeter vec idhtare te ideologjise komuniste,
(me perjashtim te gjithe atyre qe ne se mendojne e votojne ndryshe, nuk jane tjeter
vecse armiq te popullit, te pushtetit e te gjithkujt tjeter ne kete vend).
Nga
ana tjeter duhet ruajtur edhe nje fare”fytyre”me rregullat e perendimit, me shtetet
e tjera demokratike te Evropes qe kane tjeter standart. Ata pranojne dhe kane alternative
kunder, kane kundershtare, kane votues under, dhe vetem vota demokratike eshte ajo
qe te jep ose te heq pushtetin. Ne kete udhekryq jane te dy palet. Pushteti qe u muar
me gjak e me gjak do te mbahet dhe kundershtaret qe mendojne se derisa jemi pjese
e Evropes dhe me ndihmen e saj u çliruam, duhet te na lejohen edhe rregullat e saj
te lojes. Natyrisht, votimet behen mbas nje viti clirim, pra me 2 dhjetor 1945 dhe sigurisht
ende nuk ka ligj qe i ndalon e as qe i lejon votimet ndryshe, organizimin e shoqatava
, organizatave apo partive alternative. E nuk ka as edhe tradite demokratike. Dicka
ka filluar ne periudhen e Zogut, me ndarjen e Parlamentit se paku ne Popullore e Opozite
por mjerisht perfundimet e Avni Rustemit, Luigj Gurakuqit, Hasan Prishtines, Bajram
Currit, Gjon Gazullit e sa e sa tjereve te vrare tradhetisht, pushkatuar apo varur
zyrtarisht, arratisur apo syrgjynosur detyrimisht, kishin treguar se ne dijme pak
te lozim lojen demokratike kur eshte puna per marrje e mbajtje pushteti. E aq me pak
e dijne kete diktatoret e diktaturat.
Duke dashur te imitoje perendiminin,
shteti vete kerkon te lejoje njefare pluralizmit, por as ai vete nuk e din, si e cka,
do te behet. Ndonje minister apo deputet ka mendimin e propozimin e tij por ne diktatura
vendos vetem njeshi, diktatori, qe lidhet me miqte e tij dhe vendos, madje edhe duke
sakrifikuar e bere kurbane, ato te mendimit ndryshe, qofshin deputete, ministra apo
edhe kryeministra...
E drejta eshte me te fuqishmin dhe cdo mendim ndryshe,
sidomos veprim ndryshe, s’eshte hiç me pak, vecse veprim armiqesor, tradheti ndaj
popullit e atdheut, tradheti e idealeve komuniste qe jane fituar me gjakun e deshmoreve
e qe do te mbrohen me cdo kusht, qofte edhe me gjakun e sa e sa tjereve mbas tyre.
Ne
keto rrethana linde vetvetiu mendimi, aspirata apo deshira , te behet dicka qe te
shpetohet Shqiperija nga nje sistem i tille autoritar qe po instalohet, ku nuk te
lejon te drejten themelore baze, ate te votimit sipas deshires e mendimit tend...
E
organizojne kete politikanet, e perqafojne intelektualet, e mbeshtesin te rijte.......e
aprovojne kleriket, gjithsesi diktatura ka nje ligj te prere. Te gjithe do te ndeshkohen,
do te trajtohen si armiq...do te eleminohen...Ja sepse, perballemi me krijimin e partive
dhe organizatave opozitare me figura te tilla te njohura si Qenan Dibra, Sami Qeribashi,
Musine Kokalari e sa te tjere qe te gjithe i priste burgosja, tortura e plumbi i shpejte.
Ata vinin nga kultura e mendesi te ndryshme evropiane dhe mendonin se edhe ketu, sapo
u fitua liria e u cliruam nga te huajt, do te vendoset e njejta demokraci mendimi
e votimi. Por deshirat e aspiratat e tyre mbyten qe ne lindjen e tyre, qe ne djep,
qe ne shfaqjen e mendimit apo ne mbledhjen apo takimin e pare. Sa dite apo muaj ishin
ne dispozicion per kete pune? Ja mjafton nje llogaritje e thjeshte. 28 Nentori i 1944
ishte clirimi vrastar, 2 dhjetori i 1945 perfundonte gjithcka, me zgjedhjet. E kur
mund te kishte linde mendimi i ketij pluralizmi apo krijimit te ketyre partive? Nga
gjysma e vitit 1945, pra nga maj-qershori. E per keto kater pese muaj le t’i quajme
aktivitet politik kundra, do te pushkatohen me dhjetra politikane e deputete, intelektuale
e klerike, te rinje e te moshuar qe do te kemi rastin t’i kujtojme diku me poshte...duke
perfshire sigurisht edhe ato qe kishin punuar e luftuar per komunizmin si deputeti
Kole Prela, apo ministra si Gjergj Kokoshi e shume e shume te tjere.
Le te
ndalemi sadopak ne ato mijera faqe ” aktivitet politik , reaksionar, armiqesor ” ,
qe plotesohen vetem per Klerin katolik, per keto muaj fatale nga diktatura e pas zgjedhjeve.
Sigurisht
qe, do te dukej naïve te pushkatoheshin ne mase klerike per zgjedhjet, per organizatat
apo mbledhjet e thjeshta, qofshin edhe me trajtimin e ndonje problemi politik. Por,
keto beheshin”bindese” kur ketyre veprimtarive i shtohej fjala ”terroriste”; i bashkangjiteshin
armet, i jepej karakter perpjekjesh per permbysje me dhune e te tjera epitete te kesaj
natyre qe nuk ishte veshtire t’i shtoheshin e te amplifikoheshin pastaj menjihere
me te madhe nga shtypi e radiot sa te benin te kujtoje se gjithcka behej kunder komunizmit
e diktatures, gjithkush ishte kunder saj nuk ishte tjeter vecse kriminel, gjakatar,
armik.
Kjo ishte terminologjia e diktatures dhe kjo i referohej qofte edhe
nje mbledhjeje te zakonshme qe ishte bere, apo nje varrimi te zakonshem qe ishte organizuar
nga te rinje qofshin ata 22 vjecar e qe nuk kishin as edhe nje vit qe kishin ardhur
nga italia si D.Anton Muzaj me shoke.
Zbulimi dhe arrestimet
Gjatë
punës disavjeçare kushtuar martirizimit të Klerit katolik shqiptar, kemi arritur në
përfundimin se synimi i mbrapshtë dhe përbindsh i asgjesimit të këtij Kleri dhe gjithçka
ishte krijuar prej Tij, u bë e mundur duke kaluar nëpër tre etapa, ose të thuash duke
i dhënë tre goditje kryesore të mëdha.
Goditja e parë eshtë kjo e rradhës,
me synimin për shkaterrimin e Urdhrit të Jezuitëve.
Goditja e dyte e madhe,
me synim shkaterrimin e Urdhrit tjetër françeskan, për të cilën si”casus belli” do
të gjendeshin armët e futura në Kuvendin e Kishen e Gjuhadolit.
Goditja e tretë
e përfundimtare do të vinte afro 20 vjet më vonë me një tjetër”casus belli” sa të
shpifur aq të sajuar, te huazuar kesaj rradhe nga pervoja kineze, një të ashtuquajtur
”Fjalimi Programatik” i Diktatorit mbas të cilit , ”rinija” do të hidhej gjoja kundra
mbeturinave mikroborgjeze e njollave të huaja, në qendër të të cilave ishin edhe bestytnitë
dhe mbeturinat fetare.
Në fakt, goditjet, burgosjet e vrasjet do të fillonin
që me të ashtuquajturin çlirim e nuk do të ndërpriteshin deri në fundin e diktaturës,
megjithatë, kjo nuk hedh poshtë faktin se vertetë këto ishin tre goditjet kryesore,
aq më tepër duke pasë parasysh faktin se shumë viktima tjera do të vazhdojnë edhe
më pas në të gjithë dioçezat katolike, si pjesëtar të këtyre organizatave të sajuara
e duke i vendosur , sipas vlerave të tyre, në pozicionet drejtuese e organizuese,
duke i çuar drejt pushkatimit ose mbytjes ndër tortura deri ata qe s’ dinin gje fare
ne ket drejtim. Ky “casus belli” do te sherbente gjate per cilindo e gjithkend; per
gjithcka e gjithkund, ne klerin katolik shqiptar e pse jo edhe me tej...
Pra,
kjo e kesaj radhe, padyshim përbënte goditjen e parë të madhe që shoqërohej me martirët
me te spikatur të saj. Rradhen tashme e kane jezuitet. Eshte nder to edhe nje franceskan
i spikatur.
"Çka i ka borxh Shqipnia françeskanëve? Kurrgja! Françeskanët janë
të Shqipnisë"
Kështu do të shprehej në prag të vdekjes së françeskanit, poetit
Kombëtar - Fishtës së madh, At Gjon Shllaku në fundin e vitit 1940. Dhe te tjerët
që erdhën mbas Tij, në ditët e rënda të diktakturës së sapovendosur komuniste ”falënderuan”
Zotin që e mori e nuk e gjeti gjallë kjo diktaturë e egër. Me siguri do ta kishin
pushkatuar edhe Ate, madje ndër të parët, ashtu siç i hodhen eshtrat ne Drin, e
sic po pushkatonin edhe nxënësin e tij, filozofin Pater Gjon Shllakun me shokë i cili
tashme sapo eshtë futur në qelitë e errëta të Sigurimit.
E në krah me ta do
të gjenden edhe dy titullarët kryesore të Urdhërit jezuitë, të atij Urdhëri që zunë
vend në trevat shqiptare rreth vitit 1840 e që në vitin 1942 me rezidencat e tyre,
në Shkodër e Tiranë, numëronte 47 vëllezër e etër me rreth 65 seminaristë dioqezianë
e 36 seminaristë jezuitë.
Duhet te kujtojme ketu se, gjatë okupacionit gjerman
shtëpitë e shoqërive jezuite u kthyen në strehë për të gjithë ata që kishin nevojë
për ushqim e ngushëllim. Madje duke mbrojtur shqiptarët e italianët nga trupat "SS",
në nëntor të 1944 do të plagosej rëndë në shtyllën kurrizore edhe vetë titullari i
tyre At Gjon Fausti, misionar nga Italia e që, tashme sapo eshtë future në këto qeli
të tmerrshme.
A ishte zbulim i ”rastit” apo vazhdim i nje fushata te eger ekzekutimesh
qe ishte planifikuar me kohe nga diktatura? Le t’I referohemi vetem nje pasazhi te
shkurte: "Tashmë e kam rradhen unë, por mjerisht s'jam i pari as i fundit. T’i
lutemi Zotit të na japë forcë e guxim për të përballuar martirizimin”, do t'i thoshte
miqve të vet P.Gjon Shllaku. Ja kishte ndjerë zemra?! Diçka më tepër. Ishte sinjalizuar
nga dashamirësit e vet se qëndronte në krye të listës. Madje një herë gjatë takimit
të Ambasadorit Jugosllav Jozef Gjergja(1) me Enver Hoxhën ky i fundit shënd e verë
i kishte thënë: "E mbytëm P.Anton Harapin e me të kemi plagosur për vdekje Klerin
Katolik", por diplomati i vjetër panserb do t'i përgjigjej: "Po... por keni ende gjallë
P.Gjon Shllakun, që peshon shumë". E këtë fjalë përkthyesja ja kishte thënë të shoqit
në shtëpi, që kish qëlluar ish-nxënës e admirues i At Gjonit dhe që kishte gjetur
rrugën për t'ia çuar në vesh. Ja pra se pse priste radhën At Gjon Shllaku, edhe pse
pa ditur se ku mund të shpërthente "faji". E jo vetëm ai. Ky fat priste gjithë
klerin. Situata e ndjellte këtë. Ndoshta, Ai, për vlerat e mëdha që kishte, këte rradhë
shkonte disi para kohe.
Rradhën e kishte Urdhëri Jezuit. Ai ishte në shenjestren
komuniste. Ndaj françeskanëve, besimtarët në veçanti por dhe shqiptarët në përgjithësi,
kishin më tepër respekt e dashuri. Ata kishin shekuj që ishin vendosur në këto treva
dhe kishin kaluar halle e shqetësime bashkë me to. Madje zhgunamurrtë e Asizit i ishin
gjetur fort këtij populli edhe në momentet më delikate e deri në perpjekjet e shpeshta
për liri e pavarësi. Ata ishin të përhapur gjithkah nepër malësitë më të thella ku
jetonin me shqetësimet e hallet e mëdha e të vazhdueshme të këtij populli fatkeq që
nuk i ndaheshin pushtimet e mundimet. Disi më ndryshej qendronte puna me jezuitët.
Duke qenë Urdhër më i ri, i vendosur shumë më vonë, duke qenë shumica të huaj, italianë,
me atë jetën e tyre më kulturore e moderne, urreheshin më shumë nga komunistë që dhe
mendonin se edhe në popull do ta kishin më të lehtë diskreditimin e tyre. Ndaj ishin
venë të parët në shinjestër. Duhej gjetur një ”casus belli” që me një gur të vriten
dy zogj. Dikush diskreditohej, denohej e pushkatohej, por, ajo që ishte më kryesorja,
mbas kësaj, të eleminohej fare ky Urdhër i rrezikshëm për shkollat e fuqishme që kishte
krijuar, për atë ”fidanishtë” të klerikëve të rinjë që kishte nxjerrë e do të vazhdonte
të nxirrte edhe në të ardhmen.
Një nxënës dhe shok i Dajanit kujton: "Një herë
tek shkonim rrugës, një grumbull të rinjsh e ushtarësh sa na panë, u drejtuan nga
ne e filluan të bërtasin: fashistë, tradhëtarë, reaksionarë. Mua më shpëtoi goja dhe
thashë "Ma keq se me italianë e gjermanë. Ma mirë nën të huajt se sa nën komunistët
shqiptarë. E At Dajani siç ecte ngadalë e me dinjitet, sikur s'i dëgjonte aspak
të shamet, më atë zërin e tij të butë më përgjigjet: "Jo, jo s'asht ashtu, këta sado
që komunistë, janë shqiptarë. Më mirë nën ta se të huajt. Kjo furtunë erdhi me armë
e dhunë, por një ditë jo të largët çdo gjë do të fashitet, prap paqja e drejtësia
do të zotërojnë". E duke parë habì në sytë e mi shtoi: "Ndoshta nuk mundesh tash,
si i ri i zemëruem, me e kuptue çka të thashë, por një ditë do të shohish se Zoti
ka me e ba mirë". E s'kish si mos të dilte profetësia e një njeriu të urtë, të shenjtë,
sido që vonoi mjaft.
Le të vazhdojmë me situaten konkrete. Në fund të nentorit
, me 27, pak ditë para zgjedhjeve, Sigurimi i Shtetit arreston një nga pjestaret e
mbas tij me rradhë, me 7 dhjetor Mark Cunin e te tjera arrestime pafund.
Pak
javë pas arrestimit të Faustit e Dajanit, me kete pretekst, më 20 janar të 1946 qeveria
urdhëron përjashtimin e menjëhershëm të të gjithë misionarëve të huaj.
Do të
iknin mbi 200 misionarë që kaluan pjesën më të madhe të jetës së tyre në shërbim të
popullit shqiptar në mes të cilëve 25 jezuitë, disa nga të cilët kishin mbi 40 vjet
që jepnin mësim në këto institucione.
Ditën e nisjes ata do të përcilleshin
nga një grumbull qytetarësh shkodranë, ish-nxënës e admirues të tyre, aq sa policia
ishte e paaftë t'i shpërndante. Me lot në sy Fra Bertoloti, mësues prej vitesh, do
t'i drejtohej masës për ta qetësuar. “Nuk është populli shqiptar që po na nxjerr jashtë.
Këtë e tregon prezenca juaj".
Jane te shumte Ata dhe e madhe eshte vepra e
Tyre. Duhen libra te tere per te paraqitur vlerat dhe kontributet e tyre, por le te
ndalemi vetem ne dy prej tyre.
E madhe dhëmbja e largimit te tyre por mjerisht
edhe më i trishtë do të ishte fati i atyre që mbetën në këtë rreth të 10-të të ferrit
dantesk, ndër të cilët do të ishte italiani Fausti me vëllezërit e nxënësit e tij
shqiptar që do të dilnin para gjyqit e më pas do të pushkatoheshin. P.Daniel Gjeçaj
kujton: ”Pas 1 muaji policia do të futej sërisht në Komunitetin jezuit, ndërsa kryhej
lutja e mbrëmjes. Ishte i 27-ti kontroll, e 27-ta raprezalje që do të kishte fundin
e vet tragjik. Nga policët e armatosur i gjithë personeli u grumbullua në "rrefectorio"
për një mbledhje. Një major i ri, i drejtohet At Mark Harapit e me ironi i thotë:
"Hë, çfarë keni kundër nesh ju jezuitët? Ti e din që Krishti ka kenë komunisti i parë!
”Po”, eshtë aty për aty përgjigja e filozofit, ”vertetë Krishti ka kenë komunisti
i parë, por ai nuk kishte armë”.
Kjo natyrisht shkaktoi duartrokitjet spontane
të seminaristëve, por edhe goditjen me qytë që oficeri partizan hodhi fratin përdhe
e që edhe aty e pasuan shqelmat e goditjet e të tjerëve.
Dy ditë e dy netë
rrethim e kërkim e së fundi, lexohet një dekret sipas të cilit me urdhër të Ministrisë
së Punëve të Brendshme Komuniteti jezuit shpërndahet, shkollat mbylleshin, pasuritë
konfiskoheshin. Ky akt ilegal e i pabazuar në asnjë ligj kushtetues do të mbyllte
me trishtim misionin shekullor të jezuitëve. Diçka më vonë, mbas shumë peripecishë
e vuajtjesh, I njëjti fat do të ndëshkonte gjithë klerin shqiptar. Shqipëra kishte
synimin e zi të bëhej i vetmi shtet ateist në botë, dhe e kishte gjykuar jo keq. Duhej
filluar nga ajo”fidanishtë” e rrezikshme nga ai Urdhër i”rrezikshëm”.
Qellimi,
e verteta dhe skenari i ketij gjyqi
Le t’i referohemi librit ”Dosja
e diktatures”(2).
Të inspiruar nga shpirti demokratik i moshës rinore,
shumë larg realitetit komunist, kishin vendosur vërtetë të formonin një organizatë.
E dinin atë si të ligjshme mbi bazën e ligjeve në fuqi dhe donin ta sanksiononin me
zgjedhjet e 2 dhjetorit të 1945. E donin fort Shqipërinë, donin fort fenë, por nuk
donin, madje e urrenin komunizmin si rrezik për Shqipërinë dhe fenë. Ndaj kishin
vendosur që të bënin diçka në këtë drejtim. Kishin dëgjuar se edhe në Tiranë Qeribashi,
Kokalari, etj. kishin filluar diçka të tillë. Megjithatë gjithçka bëhej në konspiracion
pse frika ishte, diktatura kishte pasur rastin të prezantonte fytyrën e saj me gjyqin
special e shumë ngjarje të tjera. Vërtet ishin përgatitur, shtypur dhe shpërndarë
disa trakte. Njëri për shëmbull titullohej "Poshtë komunizmi, Rroftë Shqipëria"
e bënte thirrje që të mos i jepeshin votat komunistëve. Në një trakt tjetër shkruhej:
"Në përgjigjen që qeveria i bën Britanisë së Madhe e SH.B.A., Enveri mes të tjerash
tha: "Liria e shtypit ka qenë dhe do të jetë një nga parimet themelore të demokracisë
sonë". Po e sheh vetë o popull, sa gënjeshtër është kjo. Ku është liria e shtypit?
Asnjë revistë opozitare! Liri fjale - një fjalë me folë dergjesh në burgje". Në
një trakt tjetër të 27 nëntorit që i përkiste organizimit të Rinisë demokratike shkruhej:
”Mos gabo të votosh për bishat komuniste". Në traktet e para të kësaj organizate lexojmë:
”Masakrat në Shqipëni i bajnë me urdhën të Titos dhe të Stalinit”. Një poezi satirike
i kishin bërë Tuk Jakovës, Gjon Shllaku dhe Mark Çuni dhe ja kishin dërguar në derë.
Një Memorandum që i drejtohej opinionit botëror për njohjen e Organizatës ishte përkthyer
në frëngjisht e dorëzuar nga Gjelosh Luli gjeneralit Hudkson në Kafenë e Madhe. Në
Memorandum thuhej që nuk duam partinë komuniste dhe parashihej që nuk do të ketë votime
të lira. Memorandumi do të përfundonte me "Rrofshin aleatët shqiptarë. Rroftë Bashkimi
shqiptar!". Një mbledhje e grupit ishte bërë në rrëfyestoren e Seminarit ku ishte
biseduar për propagandën dhe ndarjen e trakteve e ku Matish Çefa ishte ngarkuar të
krijonte e të mbante lidhjet me organizatën homologe të Tiranës.
Por, natyrisht
asaj situate kontrolli, raprezaljesh e spiunimi nuk kish si t'i shpëtonin seminaristët
"naivë" ndaj djallëzisë sllavo-komuniste. Disa prej tyre u zunë duke ndarë traktet
në lagjet Arra e Madhe, Gurazez etj. Arrestohen më 27 nëntor Gjovalin Zezaj e Luigj
Kçira e disa ditë më vonë Mark Çuni me shokë. Më 8-9 dhjetor arrestohen Gjon Shllaku,
Ernest Dema etj. Më 31 dhjetor Fausti, Dajani etj. Në janar edhe At Gjon Shllaku e
mbyllet kështu cikli i arrestimeve që përmbledh 39 vetë. Dhe shpejt Zoi Themeli, kryetari
i Degës së Punëve të Brendshme, do të njoftonte Gjykatën Ushtarake të Shkodrës se:
"Më datën 27.11. 1945 ky seksion nëpërmes elementëve të vet ka zbuluar një Organizatë
me tendenca fashiste me emrin "Bashkimi Shqiptar", e cila ishte e organizueme në Seminarin
papnuer, pranë etërve jezuitëve dhe e drejtuar prej elementëve udhëheqës të klerit".
E ishte pikërisht në prag të festave të Nëntorit të parë pas çlirimit vrastar, ç'ka
siç do ta shohim, s'ishte rastësi e do të përsëritej edhe më pas.
Dhe tashti
mbi këtë të vërtetë skenari ishte i gatshëm: -P.Gjon Fausti e P.Dajani ishin
organizatorët e udhëheqësit e organizatës "Bashkimi shqiptar".
-P.Gjon Shllaku,
ishte organizator dhe udhëheqës i organizatës demokristiane.
Dokumenti përcjellës
i prezantonte Ata:
"Me ndihmën e reaksionit grek e anglo-amerikan, kanë
përgatitë terrenin për një kryengritje me armë që do të bëhej në muajin dhjetor ose
të shumtën deri për Krishtlindje. P.Fausti, Dajani e Shllaku janë njerëzit më të vlefshëm
të klerit në çdo pikëpamje. P.Gjon Shllakun opinioni e mban si patriot, por në të
vërtetë si elementë fashistë dhe me kulturë shumë të gjerë janë persona që nuk i vlejnë
regjimit të sotëm, prandaj janë armiqtë më të mëdhenj" (No Comment)!
Tashti
e kishte radhën një tjetër aktivitet, e kishin radhën data të tjera.
Datat
e arrestimeve do të pasoheshin nga ato të hetimeve:
Më 10 dhjetor të 1945
merret në pyetje P.Fausti nga Fadil Kapisyzi.
Më 20 janar është takimi i P.Dajanit
me Kapisyzin.
Më 24 janar vjen personalisht Aranit Çela dhe brenda një dite
plotëson procesverbalet për të gjithë. E kështu: një procesverbal nga punonjësit e
Degës së Shkodrës, një deklaratë e marrë nga gjithsecili dhe një procesverbal i përpiluar
nga vetë Aranit Çela - këto ishin gjithë faktet e gjithë provat që do të vërtetonin
"krimet" e rënda të kryera nga ata. Por ndoshta më shumë se me hetimet, të tjerët
merreshin me "trajtimin" e tyre aty brenda qelive të errëta të Degës së Shkodrës ose
siç quhej ndryshe, krematoriumi i vogël...
Ndërkaq punohej me zell edhe jashtë
në opinionin publik.
Më 4 shkurt të 1946 në përvjetorin e masakrës së Tiranës
nga ”SS” organizohet para jezuitëve një tubim ku manifestuesit thërrisnin: Poshtë
kriminelët, plumbin ballit tradhëtarëve, e nga njerëz të zgjedhur e të porositur këndoheshin
këngët:
"Padër Fausti / burrë i vjetër, / veç fashizmit / nuk don tjetër".
Gazeta "Bashkimi"
e "Zëri i Popullit" gjithë atë periudhë ishin të mbushur me materiale ku jezuitët
akuzoheshin për plane për kryengritje për përmbysjen e regjimit, për komplote me anglo-amerikanët,
për ndërhyrje nga ajri etj. Kjo fushatë do të vazhdonte gjatë. Ky ishte veç fillimi.
Tashti pra viktimat ishin zgjedhur e sakrifikuar dhe skenari ishte plotësuar me kujdes nga
grupi i oficerëve e bashkëpunëtorëve të sigurimit nga të cilët me zell të veçantë
punuan Aranit Çela, Zoi Themeli, Fadil Kapisyzi, Rasim Dedja, Gjon Prendushi, Mustafa
Iljazi, Namik Qemali, Tonin Miloti, Frederik Nosi, Haki Alia, Dul Rrjolli, Anesti
Kopali, Zoi Shkurti, Iljaz Haxhia, Hysen Halili, Elez Mesi etj. E ndër ta edhe Mark
Ndoja, Martin Margilaj, Gaspër Leci etj. emrat që do të mbeten në kujtesë pse fyen
dhe pështynë ata që do të mbeteshin lapidarë.
Më vonë, kortezhin e përmotshëm
do ta përcillnin deri në pushimin e fundit me shkrimet e veta Androkli Kostallari,
korespondent i "Bashkimit", Rakip Beqja, Jup Kastrati, Luigj Franja, Xhevat Rrepishti,
Hulusi Hako e mjerisht shumë të tjerë, do të fitonin deri në tituj e grada shkencore
me shpifje e fyerje që fillonin këto ditë kundër këtyre martirëve të fesë e të Atdheut.
Propaganda dhe zhurma qe behet eshte shumë e madhe. Në shtypin dhe radiot e kohës
që andej në popull e gjithandej. Vetë Enver Hoxha do të deklaronte: ”Kjo organizatë
ka qenë nën drejtimin e Klerit Katolik të Shkodrës dhe rrënjët e saj ishin të vjetra,
që gjatë luftës. Ajo drejtohej prej këtij kleri, i udhëzuar drejtpërdrejtë nga Vatikani”-
(Gazeta”Bashkimi”, nr.1207, dt. 10.11.1948)
Kush ishin te gjykuarit? Dënuar
me vdekje:
1- Ate Gjon Fausti, 47 vjeç Ndonëse i huaj, jeta,
vepra dhe vdekja e bashkoi kaq shumë me martirët shqiptar, aqsa sot, pas më se një
gjysmë shekulli, të duket se është bir i këtij vendi, madje i krahines se Zadrimes.
Atë Fausti e Atë Dajani jetuan e punuan bashkë, u martirizuan bashkë dhe po bashkë,
të pranguar dorë më dorë, kaluan cakun e amshimit. Atë Gjoni, ishte italian, bir i
asaj toke të bekuar që bëri shumë për Shqipërinë. Erdhi këtu në vazhdën e atyre jezuitëve
të ndritur që punuan në vendin tonë për të sjellë dritën e bekuar të Romës katolike,
ashtu si dhjetëra kolegë të tjerë, si: Atë Jak Jungu, Atë Françesk Rosi, Atë Luigji
Mazza, Atë Fulvio Kordiniano, Atë Zef Valentini e sa të tjerë jezuitë dijetarë të
nderuar që botuan fjalorë, gramatika, libra historikë etj, për kulturën shqiptare
Lindi
më 9 tetor 1899 në Brozzo, një qendër e vogël në luginën e Valtrompias, komuna e Markenos,
afërsisht 8 kilometra në veri të Breshias.
Me 4 mars 1946 pushkatohet së bashku
me P. Dajanin, i cili ishte emëruar Rektor i Seminarit Papnor në shtatorin e 1945.
2-
Ate Daniel Dajani, 43 vjeç
Ka lindur më 2 dhjetor 1906 në Blinisht të Zadrimës.
Në shpirtin e Danielit të vogël, por dhe më vonë në moshë të rritur, do të mbetnin
të pashlyera gjurmët dhe shembujt e lartë që jepnin meshtarët e kësaj treve, bij të
Zadrimës, ose që punuan aty, e kishin bërë emër në Shqipëri. Ai do të kujtonte me
mall ceremoninë aq të bukur të krezmimit të tij, ku mori pjesë ipeshkvi popullor i
dioqezit të Sapës, Imzot Gjegj Koleci; predikimet me vlerë të Imzot Gjergj Volajt,
fjalët dhe shkrimet e Imzot Vinçenc Prennushit, të cilit populli i Zadrimës, ngase
e deshi dhe e nderoi shumë, në ditën e ardhjes së tij, rrugën që bëri në këmbë gjer
te famullia, ia shtroi me gjeth e lule. Këtë pritje kaq të përzemert, Prennushi poet
do ta përjetësojë me vëllimin e bukur poetik, të titulluar "Gjeth e lule".
Duke
u dalluar kështu ai tërhoqi vëmendjen e shumë kujt, por njeriu i cili e vuri në rrugë
të jetës ishte miku i shtëpisë, Dom Ndue Suma, i cili, pasi mori miratimin e bekimin
e së emës, e solli vogëlushin në famullinë e tij, në Laç të Vaut të Dejës. Kështu,
nisi një jetë e re për Danielin e urtë, që, ndonëse i mitur, e dëgjonte me vëmendje
atin shpirtëror të tij, duke mësuar mirë e duke u sjellë tamam siç i kishte hije një
meshtari të ardhshëm. Pas pak Danielin do ta çojnë në Shkodër, të vazhdojë studimet
në Seminar Papnor. Dhe këtu ai u dallua si nxënës dhe student shumë i mirë, studioz,
këmbëngulës për të fituar dije e kulturë e, mbi të gjitha, njeri shumë i lidhur
me Zotin.
Në seminarin e jezuitëve studion nëntë vjet. Pastaj do t'i lërë lamtumirën
Zadrimës dhe Shkodrës së tij të dashur për të shkuar për studime të larta në qendrat
më në zë të Italisë. Lidhur me kete largim, i ndjeri vella i imi, Prof. Dr. Simon
Pepa do te shkruante:
“Ishte njëzet vjeç kur do të largohej me mall nga nëna
e tij e robëtuar dhe nga të afërmit e shokët, tamam ashtu siç thotë Mjeda ynë zëëmbël:
"Lamtumirë,
o mori Shkodër / Lamtumirë, o ti Cukal, / Zhduket Buna nën një kodër, / Zhduket Drini
nën një mal"
Dhe vijnë me radhë Goricia, Kieri (Torino) ku ai studion me ndërprerje
për dhjetë vjet të tjera për letërsi, filozofi, teologji, duke u pajisur kështu me
një kulturë të shëndoshë. Kudo me rezultate të shkëlqyera, me meritime nga më të lartat.
Më
1936 për disa kohë ështe në Shqipëri. Tani për një moment shumë të shënuar të jetës
së tij. Do të shugurohet meshtar. Me një ndjenjë të thellë besimi e devocioni ndaj
të lumit Jezu Krisht, Dajani thotë meshën e parë në fshatin e tij të lindjes, në atë
vend për të cilin ruante shumë kujtime. Kujtime dhe mall. Ndër njerëzit më të dashur
të Dajanit, meshën e tij të parë do ta ndiqte me zemër që i dridhej edhe nëna e
tij e vuajtur, që, duke u hedhur në vorbullën e kujtimeve, më tepër të hidhura sa
të ëmbla, asaj gruaje aq fisnike do t'i rridhnin lotët për faqe. Si zemër nëne që
ishte mund t'ia parandjente shpirti se ai meshtar aq i devotshëm që i kushtohej Jezu
Krishtit, pak vite më vonë nuk do të ishte më... Ndoshta...Siç ishte zakoni, në atë
ditë të bukur e të shënuar, para se të shkëputej përfundimisht nga familja, Danielit
iu bë "dasma" me miq e dashamirë, ku moren pjesë dhe të gjithë famullitarët e zonës.
Me këtë rast iu mblodhen edhe "dhurata të dasmës" (mbuloje tryezash, strajca, peshqirë
etj.). Tregojnë që, nësa Danieli po i mblidhte ato gjëra që i kishin dhuruar, e ëma
i tha: "Lëria kunatës një strajcë si kujtim". Dhe ai iu përgjigj: "Jo, nënë! Ne nuk
kemi shtëpi as pasuri tonen, të gjitha do t’i dërgoj te shokët, në Kolegjin ku është
shtëpia ime".
Për aftesi shkencore dhe devocionin e tij, jezuitët e emërojnë
profesor në Kolegjin Saverian, një gjë kjo jo e zakontë për atë kohë. Të jepje mësim
në atë shkollë me aq tradita, pranë atyre profesorëve-dijetarë, për një njeri si Danieli,
në një moshë relativisht të re, nuk qe gjë e vogël. Por Dajani e meritonte këtë. Ai
dha për sa vite lëndë të rëndësishme, si: gjuhë shqipe, latinisht, filozofi etj. Kryesisht,
qe i talentuar në matematikë e oratori. Në këtë vatër të rëndësishme dijeje ai arriti
të bëhet deri Rektor i Seminarit Papnor. Ende sot, ndonëse kanë kaluar shumë vite,
në kujtimet e atyre që e njohën për së afërmi, mbetet e gjallë figura e Atë Dajanit,
profesorit të ditur dhe të dashur, të matur dhe gojëmbël. Ky njeri i mrekullueshëm
nuk qe vetëm profesor dhe edukator i zoti e i nderuar. Ai ishte edhe dijetar i shquar.
Për disa vite drejtoi revistën "Lajmëtari i Zemrës s'ë Jezu Krishtit", një revistë
që kishte bërë emër në atë kohë. Në periudhën që e drejtonte, revista u ngrit në një
shkallë më të lartë, duke u plotësuar dhe zgjeruar me rubrika të reja dhe interesante.
2.12.1906
- Lindi në Blinisht të Zadrimës.
Nxënës për 9 vjet në Seminarin Papnor të Shkodrës.
8.7.1926-
Hyn në noviciatë në Goricianë.
1929-30 Bën studime për letërsi pranë Jezuitëve
nëGoricia.
1931-33 Studion filozofi në Kieri (Torino).
1934-35 Eshtë
në Shkodër si magistër e si zëvendës drejtori i nxënësve të Seminarit, prefekt i një
klase, si mësues i latinishtes.
1936-39 Në Kieri për studime teologjike.
1940
Në Shkodër, si profesor i gjuhës shqipe dhe i matematikës në disa klasë së Seminarit.
- është edhe drejtor i revistës "Lajmëtari i Zemrës së Jezu Krishtit".
1941-
Në Firence për vitin e tretë të probacionit.
1941- Kthen në Shqipëri: si pjesëmarrës
i Misionit shetitës dhe si Atë shpirtëror i seminaristëve
1941- Me të njëjtat
detyra, por edhe Ministër i studentëve dhe prokurator i Misionit shëtitës edhe profesor
i filozofisë. Në muajin shtator emërohet Rektor i Seminarit Papnor
31.12.1945
Arrestohet
4.3.1946 Pushaktohet së bashku me P. Faustin dhe të tjerë.
28.2.1993
Iu dha titulli ”Martir i Demokracisë" në ceremoninë e organizueme për këtë qëllim
në Shkodër.
3-Atë Gjon Shllaku, 38 vjeç
Ka lindur në Shkodër
në vitin 1907. Hyn në Kolegjën Françeskane e me vonë ndjek mësimet në Liceun "Illyricum".
Shkon në Hollandë për t'u përgatitë në teologji e me vonë vazhdon Universitetin ne
"Luven" të Belgjikës, gjatë viteve 1932-36.
Me 1937 diplomohet në filozofi
e theologji ne Universitetin e Sorbones.
Ka qene për disa vjete si profesor
në Liceun "Illyricum", duke dhenë lendën e besimit të filozofisë dhe atë të frengjishtes.
Arrestohet në dimrin e vitit 1945, kur ishte në shkollë: Qëndroi pak kohë në burg,
pasi me 4 mars 1946 pushkatohet së bashku me Patër Faustin, Pater Dajanin, Mark Çunin
dhe disa pjestarë të tjerë, tue u akuzue fillimisht per ”Tentative per arratisje”
dhe me vonë si Kryetar i Partisë Demokristiane, por arsyeja e vertetë dihet prej të
gjithve.
Në ceremoninë e organizuar me datën 28 shkurt 1993 i jepet dekorata
"Martir i Demokracisë".
Doktori i filozofise nga Universiteti i Sorbones, profesori
dhe pedagogu, drejtori i Shoqerise se te rinjeve”Antonianum”ne Shkoder ka botuar nje
numur te madh studimesh, polemikash, kritikash etj. ne revisten”Hylli i Drites”.
Mbi
te gjitha shquhen:
Filozofija dhe ditunite, 1934; Zija ne Rusi, 1934; A po
kuptohemi, 1938; Problemi i njohjes, 1938, Breznise se re, 1938; Dokumenta historje
kombtare, 1940; Shqyptari, Frati, Shqypnija, 1941; Rreth cashtjes se alfabetit te
Manastirit, 1943; Katolicizmi ne Shqypni e anmiqet e tij para gjykatores se historise-
pergjgje N. Ivanajt, 1944, etj.
I paisur me nje inteligjence te rralle, studenti
i ri mori rrugat nga Kuvendi Franceskan per ne aulat e universiteteve te Luvenit dhe
Sorbones duke u paisur thelle me dijet nga filozofi i madh i shekullit, neotomisti
dhe esteti Jean Jack Maritain.
Kishte deshiren e madhe qe t’i sillte Shqiperise
idete e mira e te reja te botes se qyteteruar perballe orientalizmit te vjeter e te
ri qe vazhdonte te mbisundonte ne ate periudhe. Intelektual i klasit te pare ishte
kunder te gjitha diktaturave, fashiste, naziste apo komuniste ndaj do te vuante gjithnje
e me shume deri qe do te arrestohej ne shkolle, ne klase, ne oren e mesimit. Pushkatohet
me jezuitet Fausti e Dajani...
Në vitin 1922 veshë në Troshan petkun e meshtarisë
e më 1928 vjen në Shkodër. Kryen shkëlqyeshëm Liceun dhe kursin e filozofisë në Shqipëri.
Mbaron studimet për teologjinë Holandë dhe në vitin 1931 shugurohet meshtar. Po atë
vit shkon në Louvaine ku ndjek degën e shkencave e më vonë atë të historisë e filozofisë.
Laurohet shkëlqyeshëm më 1936 në një temë në filozofi, merr doktoratën dhe kthen në
Atdhe ku jep mësim në Seminarin françeskan (filozofi e frëngjisht). Është drejtor
i Shoqërisë Antoniane të të rinjve dhe drejtues përgjegjës i revistës zëmadhe "Hylli
i Dritës" ku mbledh rreth vetes pendat më të mprehta të kohës. Besnik i parimeve demokratike
ka si ideal gjithnjë binomin fe-atdhe.
Me okupacionin fashist largohet në Jugosllavi,
prej nga kthehet pas 1 viti. Ka të qartë rrezikun dhe parashikon stuhinë që në pak
kohë do të mbështillte në zi popullin duke kapërdirë ndër gjiret e veta kishë e kler,
besimtarë e rregulltarë.
Do të kishte zënë një vend nderi në altaret kryesorë
të Panteonit të të Mëdhenjve pranë De Martinit, Fishtës e Gjeçovit, por arrestohet
në janar të 1946 ndërsa po jepte mësim ende pa shënuar lëndën e ditës në regjistër.
Ndërron katedrën e mësimit me dhomën e torturave, registrin e klasës me proceset e
hetimit, nxënësit që e adhuronin me hetuesit e sigurimit që shfrynë sadizmin e
tyre mbi trupin e tij të ligesht. Dënohet me vdekje, pushkatim. Françeskan i devoçëm,
mendje e mprehtë dhe premtuese e letrave shqipe. Drejtor i "Hyllit të dritës" dhe
autor i disa artikujve polemikë. Fe-Atdhe binomi i idealeve të tija.
4-Seminarist
Mark Çuni- 26 vjeç
I biri i Ndoc Franos e Dilë Lisna, lindi në Rranxa Bushat
më 30.09.1919, pagëzuar po atë ditë. Mësimet e para të fillores i bani në fshatin
e vendlindjes, ndërsa gjimnazin klasik dhe gjysmën e vitit të tretë të teologjisë
në seminarin Papnor të Shkodrës. Frekuentonte vitin e tretë në Teologji.
Ka
qenë krijuesi, organizatori dhe shpirti i organizates "Bashkimi Shqiptar". Ka qenë
letrar, një ndër katër kryeredaktorët,daktilografistet dhe çiklostilistët e revistës
së Seminarit Papnor të Shkodrës" "Aurora Consurgens" (Agimi që po lind), ku pothuejse
vetë shkruante gjysmën e artikujve. Ka qenë një përkthyes i njoftur. Për mjeshtri
të tij të lartë u shqua në përkthime, sidomos për Danten. Prej tij mbetet e botueme
"Stolia e Ligjeratës" që eshte i vetmi krijim letrar që na ka lanë, mbasi të tjerat
u zhdukën nga komunistat. Shquhet për ndjenja patriotike kundër regjimit fashist,
çka e shpreh haptas me grisjen e portretit të diktatorit fashist.
Luan në
dramen”Flije Atdheut”vepër me temë nga ngjarjet që mbyten në gjak Spanjen martire.
Aktiv në ballë të qendresës kundër diktaturës e terrorit komunist.
Pas mbylljes
së Kolegjës Saveriane, arrestohet me 7 dhjetor 1945. Qëndron në hetuesi deri më 30
janar 1946. Denohet me vdekje, me pushkatim më 28 shkurt 1946, ndërsa dënimi asht
zbatuar me 4 mars të po atij viti. Pushkatohet kur ishte 26 vjeç,
5.Gjelosh
Lulashi -30 vjeç.
I biri i Lulash e Mire, lindi në Shosh-Dukagjin më 02.09.1925.
Mëson pranë françeskanëve prej moshës shtate vjeçare e mandej pranë Seminarit Papnor
shqiptar. Eshte shembullor dhe i respektueshëm në shkollë e me miqtë dhe për këte
duhej prej të gjithëve. Gjithmonë e posaçërisht kur kthente për pushime në shtëpi,
bënte misionarin mes moshatareve të vet.
Ish oficer, me shërbim Sekretar në
spitalin ushtarak, djal i bajraktari të Shoshit, trim dhe i ndershëm. Bën pjesë në
organizatën klandestine”Bashkimi shqiptar” të themeluar nga Mark Çuni. Denohet me
vdekje me pushkatim
6. Qerim Sadiku- 27 vjec
I biri i Sadikut
e Lenës, nga Gucia e Kosovës, ka lindur në Vuthaj-Shkodër më 12.02.1919. Ish reshter
i xhandarmërisë. I martuar, fëmija i vetëm do t’ i lindëte 6 muaj mbas pushkatimit.
Besimtar në fe, atdhetar e antikomunist. Ju kundërvua që në fillim komunizmit duke
luftuar bashkë me tjerët dhe bënte lidhjen mes malësive dhe Shkodrës. Denohet me vdekje
me pushkatim.
7. Frano Mirakaj - 29 vjec
I biri i Pjetër dhe
Lulës, ka lindur në Iballë Pukë në vitin 1917. Kryen katër klasët fillore në Iballë-Pukë.
Bujk dhe tregëtar. Ka pasë një fëmijëri mjaft të vështirë, jetim nga të dy prindërit,
të vrarë me një plumb të vetëm, mbajtur e përkujdesur nga komshijtë e shtëpisë (Kolë
Bib Miraka). I martuar me Prenda Alia, ka pasë tre fëmijë: Dilja, Filja , Agia. Vajzat
janë gjallë, ka edhe një motër që quhet Suta e jeton në Mamurras. Ju kundërvue
rregjimit komunist që në fillim e mori pjesë në organizaten klandestine ”Bashkimi
shqiptar” themeluar nga Mark Çuni.
Arrestohet në Shkodër më 31.12.1945 me po
ate akuze si gjithe grupi. Vuen tortura çnjerëzore, dënohet me pushkatim në korrik
1946. I shtyhet per më vonë pushkatimi që i bëhët mbas disa muajsh . Meqenëse kishte
disa kushërinj e të afërm të arratisur, me sa duket menduan ta fusin në "lojën e sigurimit"
dhe e ndanë nga të tjerët, por nuk doli gjë dhe me një proces te posaçëm në Tiranë
me gjykatës Frederik Nosin e prokuror Nevzat Haznedarin miratohet dënimi i dhënë në
Shkodër e dënohet me pushkatim në korrik të 1946.
Mund të vazhdojmë edhe me
të tjerët që do t'i grupojmë sipas masës së dënimit, sepse nuk janë pak, janë 30 seminaristë,
studentë, punëtorë shtypshkronje etj., që po i nënshtroheshin këtij gjyqi përbindsh.
Dënuar
me burgim të përjetshëm:
1. Gjergj Bici - 26 vjeç nga Miloti, universitar
në Seminarin jezuit.
2. Gjelosh Luli - 32 vjeç nga Kastrati, profesor.
3.
Pjetër Berisha - 30 vjeç nga Gucia, ish-kapiten.
4. Ndoc Vata - 24 vjeç nga
Miloti, universitar në Seminarin jezuit.
5. Gjon Shllaku - 22 vjeç nga Shkodra,
universitar në Seminarin jezuit.
6. Preng Lezaj - 24 vjeç nga Lezha, universitar
në Seminarin jezuit.
7. Zef Mirdita - 19 vjeç nga Shkodra, student.
Dënuar
me 30 vjet:
1. Gjovalin Zezaj - 17 vjeç nga Shkodra, student.
2.
Mark Lulashi - 29 vjeç nga Shkodra, nëpunës.
3. Mark Shllaku - 31 vjeç nga
Shkodra, kontrollor pyjesh.
4. Nino Kurti - 28 vjeç nga Shkodra, ish-toger.
5.
Andro Petroviç - 30 vjeç nga Shkodra, ish-nëpunës.
6. Pjetër Delia - 18 vjeç
nga Dukagjni, ushtar.
Dënuar me 20 vjet:
1. Luigj Shoshi - 30
vjeç nga Shkodra, punëtor.
2.Paulin Kel Pali - 25 vjeç nga Shkodra, tregtar.
Dënuar
me 15 vjet:
1. Luigj Kçira - 20 vjeç nga Shkodra, student.
2. Rrok
Martini - 22 vjeç nga Bushati, bujk.
3. Çesk Gjeluci - 20 vjeç nga Shkodra,
punëtor në Shtypshkronjën françeskane.
Dënuar me 10 vjet:
1.
Pjetër Gjoka - 20 vjeç nga Beltoja, universitar në Seminarin jezuit.
2. Mufit
Bushati - 18 vjeç nga Shkodra, student.
3. Nik Delia - 33 vjeç nga Dukagjini,
bujk.
Dënuar me 5 vjet:
1. Ernest Dema - 16 vjeç nga Shkodra,
student.
2. Pjetër Kokri - 27 vjeç nga Dukagjini, bujk.
3. Jak Vasa
- 23 vjeç nga Bushati, bujk.
Dënuar me 2 vjet:
1. Ndoc Rroku
- 47 vjeç nga Jubani, bujk.
2. Ded Mëhilli - 30 vjeç nga Dukagjini, bujk.
3.
Osman Plaka - 25 vjeç nga Tirana, rreshter.
4. Hysen Pjetër Nikaj - 33 vjeç
nga Dukagjini, ushtar.
5. Pashk Kola - 22 vjeç nga Berdica, ushtar.
Si
u zhvillua gjyqi?
Le t’ i referohemi tashti Dosjes perkatese te Ministrise
se Rendit; asaj me Nr. 1068 nga e cila rezultojne te denuar me vdekje tre kleriket
e mesiper, per te cilet dicka folem me siper 1-Padër Giovani Fausti-47 vjec; 2-At
Danjel Dajani- 43 vjeç; 3-At Gjon Shllaku-38 vjeç , por edhe tjere seminarist e civil
si me poshte: Le t’i hedhim nje sy dosjes perkatese:
Paraprinte si gjithnje
propaganda qe shoqërohej edhe me ironi e këngë:
“Ca gjakoj, ca jezuitë,/Na
u përzien në politikë,/Ky patër Daniel Dajani,/Kishte qejf t’ i ndihej zani,/Gjovan
Fausti burr i vjetër,/Veç fashizmit nuk don tjetër.
Akt-akuza e prokurorit
Aranit Çela briste me rreptesi: ”Shokë qytetarë! Për popullin e Shkodrës dhe për mbarë
popullin shqiptar, zhvillimi këtij gjyqi ka rëndesi të jashtëzakonëshme.
…Këte
herë populli ka vënë me shpatulla për muri dhe i kërkon llogari një pjese të klerit
katolik të cilët…Kanë zhveshur shpatën e tradhëtisë kundër popullit.
…Ketij
gjyqi i sillën për t’ u gjykuar si organizatorë dhe pjesmarrës aktivë në organizatën
tradhëtare ”Bashkimi shqiptar” të pandehurit si vijojnë :
Atë Gjon Shllaku,
Atë Giovani Fausti, Atë Daniel Dajani, Mark Cuni , Gjergj Bici, Gjelosh Luli,… “vijon
lista me gjithsej 34 vetë .(Ragip Beqja..)
Tani fjalën e kishte salla e gjyqit
kinema "Rozafati". Një publik i seleksionuar, shumica anëtarë partie, mbushnin sallën.
E sapo të pandehurit shkelnin atë, altoparlantët brenda e jashtë saj ushtonin me thirrjet
fyese e denigruese ndaj atyre që po i nënshtroheshin kësaj farse monstruoze. Për vlerën
e posaçme që kishin të pandehurit ishin marrë të gjitha masat dhe akuza përfaqësohej
rëndshëm me personifikimin e kriminelit komunist - prokurorin Aranit Çela. Me tërbimin
e tij karakteristik do t'i akuzonte se:
- Kanë punuar për t'i përgatitur fushë
të favorshme fashizmit italian.
- Me okupimin e vendit kanë punuar për legalizimin
e okupacionit e fashistizimin e vendit e të popullit.
- Kanë ndihmuar organizatat
tradhtare të krijuara nga armiku dhe qeveria kuislinge.
- Kanë sabotuar rezistencën
e popullit duke kryer akte terrorizmi etj.
E ndaj kësaj akuze të përbindshme
të qetë e të ndrojtur do të përgjigjeshin një nga një:
P.Gjon Fausti do të
thoshte:
- Unë kam ardhë në Shqipëri i dërguar nga të parët e mij qysh në vitin
1928 për misionin e shenjtë fetar e nuk kam qenë fashist as kam ardhë me propagandue
fashizmin.
- Unë fashizmin e kam quejt të keq si për Italinë edhe për Shqipërinë.
-
Zaptimin e Shqipërisë e kam konsiderue agresion.
- Komunizmin e kam kundërshtue
si doktrinë ateiste, por nuk kam pasë punë me qeverinë.
- Kush ka këndue Marksin
e kupton se komunizmi ateist ekziston.
- Konferencat jam mundue gjithmonë t'i
baj me frymë fetare e jo politike.
- Kisha nuk përzihet në politikë deri sa
nuk preket feja e parimet filozofike.
- Kisha nderon qoftë edhe qeverinë tiranike
për të mos shkaktue rënime më të mëdha e shkakton salvimin e saj.
- Nuk është
e vërtetë që kleri katolik të ketë bekuar armët e ushtarëve italianë që luftuan në
Abisni.
- Nuk e di pse e zaptoi Italia Shqipërinë, se nuk ka ka lypë lejen
tonë e as ne nuk e kena ftuar të vinte.
- Për organizatën "Bashkimi shqiptar"
unë nuk di asgja.
(G.Fausti - arkivi i Ministrië së Rendit, faqe 85.)
Por
Prokurori Aranit Çela do ta ndërpriste:
- Të pandehurit kanë shkruar e bërë
thirje për "Shqipërinë etnike".
Tashti do të përgjigjej At Dajani.
Deklarata
në gjyq:
- Në vjetin 1944 librin mbi "Shqipërinë etnike" e kena shtypë
na dhe ky asht një studim historik.
A.Çela: - A ka qenë koha më 1944 që ju
me shokët tuaj të kërkonit Shqipërinë etnike?.
At Dajani: -Po ai asht një studim
historik i gjatë për t'u paraqitë në Konferencën e Paqes.
- Shokë gjyqtarë-
do të thërriste sërish prokurori- në kartën e Atlantikut është vendosur që çdo popull
është i lirë të vendosë mbi fatet e tij dhe në këtë rast populli i Kosovës ka vendosur
vetë mbi fatin e vet, por këta kanë dashtë me na futë në luftë me Jugosllavinë. (f.101).
Ja
pra ku qëndronte thelbi i shqetësimit dhe koha ka provuar "të vërtetën" e deklaratës
së tij të paturpshme…Kosova vazhdon ende të derdhë gjak. Por le të vazhdojmë me akuzën:
-Të
pandehurit kanë hapur parulla që seminaristët të rrinë indiferent dhe populli nuk
duhet të përzihet në politikë. Ata i kanë shpërndarë xhakojt gjatë verës për të bërë
propagandë kundër pushtetit.
P. Fausti do të përgjigjej: - Xhakonjtë kanë rrugën
e fesë, ndërsa populli ka rrugë tjetër. Prandaj ne i kemi këshilluar ata që të mos
përzihen në politikë… Verën e kaluar i kemi shpërndarë për pushime verore, mbasi ishim
ngusht ekonomikisht dhe e kemi bërë me urdhër të Delegatit Apostolik. Kemi tre vjet
që i dërgojmë kështu me pushime. Para se të niseshin, ju kam folë ndonjë çerek
ore t'ue porositun që të ruhen sa më tepër e të mos përzihen në politikë. U kam thanë
që në qoftë se ndokush ju flet kundër fesë mbrojeni atë.
Por ndaj kësaj përgjigjeje
prokurori do të shpërthente:
- Jezuitët janë një copë e Ballit Kombëtar dhe
kjo pjesë e klerit katolik kanë qenë fashista, kanë punuar për fashizmin sepse ju
kanë dhënë leka...
Rradha kalonte tek At Dajani, që akuzohej për organizatë,
trakte etj. Ai do të përgjigjej:
- Seminari ka qenë një institut i rregullt
me sa di unë e nuk asht marrë me politikë.
- Nuk asht e vërtetë që unë të kemë
qenë organizator i "Bashkimit Shqiptar" e as që e kam pasë dijeni përveç tre ditë
para se të arrestohet Mark Çuni.
- P.Valentinin e P. Gardinin i kam njohur,
por nuk di që të kenë përgatitur terrenin për ardhjen e Italisë, prandaj nuk mora
ndonjë masë.
- Në rrethin Dom Bosko nuk janë ba konferenca politike dhe referatet
që janë mbajt prej P.Gardinit e Andreinit nuk kanë qenë politike.
Këtu do të
shpërthente prokurori:
- Shokë gjyqtarë, këtu duket sheshazi se i pandeuri
P.Dajani kërkon të mbrojë akoma fashistët, sepse Rrethi Dom Bosko ka qenë çerdhe e
Ballit kombëtar dhe qendër politike. Prej këtij rrethi kanë dalë spiunë që janë hedhur
në prehërin e okupatorit.
Por le të vazhdojmë me P.Dajanin, që përgjigjej:
-Xhakojtë
i dërgova për pushime verore për shkak se ekonomikisht ishim keq e nuk kishim me se
t'i mbanim. I kam porositë të ruhen që petkun që kanë veshë ta mbajnë lart.
Po
prokurori: -Shokë gjyqtarë: Padër Dajani ka paturpësinë të genjejnë këtu para gjyqit
dhe të thotë se s'ka pasë bukë kur këtu nuk ka munguar kurrë buka dhe sendet e tjera
ushqimore dhe jemi një nga shtetet më të lumtura të botës, por ky ka pas qëllim tjetër.
(faqe 88).
Lidhur me organizatën P.Dajani do të përgjigjej: -Pjesëmarrja e
xhakonjve ka qenë kundra rregullave tona fetare, por për Mark Çunin, mbasi i kishin
arrestuar shokët dhe erdhi tre ditë rresht për më me kërkue leje të arratisej, unë
nuk e lejova sepse i thashë nuk asht ndonjë gja me rëndësi. As masë nuk mora sepse
prita të merrte fund puna e qeverisë dhe gjyqi, dhe neve ma vonë do të merrnim masa.
(faqe 90).
I shkreti At Dajani sa larg ka qenë nga ajo qeveri që priste "të
kryente punë" e nga prokurori që bërtiste si përbindësh:
- Jo, jo ju kleri
keni bërë luftë politike deri në vdekje.
E mjerisht kishte ndonjë që edhe e
besonte. E tani rradha do të kalonte tek At Gjon Shllaku, që do t'i përgjigjej akuzës:
-
Nuk është e vërtetë që unë të kem kenë kryetar i grupit Demokristian. Është e vërtetë
vetëm se kam ba konferenca për ekzistencën e zotit.
-Jam kthyer nga Italia
më 193 dhe kur ka hi Italia kam shkue në Jugosllavi pse italianët më kishin në sy
për shkak të disa polemikave që kisha ba me disa shkrimtarë italianë.
- Politika
eme gjithmonë ka qenë për të mirën e popullit dhe kam ndjekë gjithnjë një politikë
demokratike.
- Ardhjen e fashizmit e kam konsidruar si një agresion, kob e
mjerim dhe unë bash në atë kohë kam ikë nga Shqipnia.
- Kuvendi Françeskan
asht konsiderue si antiitalian.
- Fashizmin e kam luftue me fjalime e pseudonime
Gjin Shpata ka qenë imi.
- Për ekzistencën e organizatës "Bashkimi Shqiptar"
kam marrëvesh kur asht arrestue Fausti e Dajani që e kam pa në gazetën "Bashkimi".
-
Kur ka ardhë Sejfulla Malëshova i ka thanë të madhit tonë se mund të formohet një
Parti Demokristiane.
Por tani kjo natyrisht acaron prokurorin, që e ndërpret.
-
Shokë gjyqtarë, Sejfulla Malëshova ka thënë se mund të formohet një parti me parime
demokratike në gjirin e Frontit, por jo një organizatë fashiste.
E natyrisht
gabim e kishte pasur edhe vetë Sejfullai. Koha do t'i jepte të drejtë vetëm prokurorit.
Ishin ditët kur luhej fabula e La Fontenit e "ujku" kishte gjithnjë më të drejtë se
qëngji. "Ovem Lupo credis" (gjahun ja kishin varur pikërisht ujkut në qafë).
Dhe
akuzat vazhdonin dhe më të rënda lidhur me rolin armiqësor të revistave.
-Të
pandehurit e lartëpërmendur si Drejtora - përgjegjës të revistave "Hylli i Dritës"
dhe "Leka" në artikujt që vetë kanë shkruar e kanë lejuar të tjerët, kanë popullarizuar
doktrinën fashiste- do të thërriste prokurori. E përgjigja?
-Artikujt i kam
shkrue në të mirë të kombit e të vendit. Artikulli "Popujt që vdesin e popujt që nuk
vdesin" është në të mirë të Lëvizjes Nacionalçlirimtare. (At Gjon Shllaku).
Akuza:
“-
Me ndihmën e reaksionit grek e anglo amerikan, kanë përgatitë terrenin për një kryengirjte
me armë që do të bëhej në dhjetor ose për Krishtlindje. Opinioni i mban si patriotë,
por në të vertetë si elementë fashistë dhe me kulturë të gjërë janë përsona që nuk
i vlejnë rregjimit të sotëm, prandaj janë armiqtë më të mëdhenjë ( së bashku me Faustin
e Dajanin që”janë njerëzit më të vlefshëm të Klerit në çdo pikpamje … ( dokum.
Arkivore).
- Revista "Leka" me sa kam kuptuar unë është marrë me studime historike
dhe s'ka pasë qëllime politike (P.Dajani).
Por prokurori shpërthen përsëri.
Ai dinte më mirë gjithçka. Koha i kishte dhënë rolin e "ujkut".
Por le t'i
lejmë pak vend edhe të rinjve.
Seminaristi 27 vjeçar Mark Çuni "fajtor i pa
faj" do të depononte:
- Nuk është e vërtetë që të kem krijuar "dorën e zezë"
për atentate. Unë jam kundër vrasjeve.
- Organizatën e kam quajt opozitare,
por në gjirin e Frontit Demokratik.
- Në një mbledhje që asht ba është biseduar
mbi traktet e votimet. - P.Fausti e P.Dajani nuk dinë gja mbi këtë organizatë.
-
Luigj Kcira: -Dom Ndre Zadeja nuk di se ka qenë tradhtar, por nga shkrimet e tij shoh
se ka qenë një atdhetar në kulm. P.Fausti e Dajani nuk dinë gja për organizatën.
Gjergj
Bici: -Mark Çuni më ka thënë që deshta t'ia njes Demokristiane por nuk m'u duk e arsyeshme
se lente jashtë elementin musliman. Padrët nuk dinë gja.
Gjovalin Zezaj: -Të
parën herë që takova Mark Çunin më tha se nuk ka liri fjale e shtypi. Asht vetëm Partia
Komuniste që sundon. S'asht e vërtetë që Padrët të kenë ditë gja as të kenë kryesuar
organizatën.
Pjetër Gjoka: -Organizatën e formuam se ishte kundra komunizmit
ateist. At Fausti në çastin e shpërndarjes na porositi që të ruhemi mos me bjerrë
nderin e petkut karshi atyre që ishin kundra fesë.
Gjon Shllaku: -Nuk asht
e vërtetë se këtë organizatë e kanë krijuar Fausti e Dajani.
Ja pra dëshmitë
e të pandehurve klerikë e seminaristë.
Po dëshmitarët? Është nder e krenari
e ligjshme për shumë dëshmitarë që dolën në mbrojtje të pafajësisë së te dënuarve
si dhe i shumë të tjerëve që lëshuan deklarata në favor të tyre. Çuditërisht me gjithë
rrezikun e kërcënimin e madh të asaj periudhe të zezë ata janë të shumtë: Pjetër Bedeni,
Jovan Gjerga, Gjovalin Brozi, Prend Gjoni e shumë të tjerë.
Profesori deputet
Kol Prela, duke dëshmuar pr P.Gjon Shllakun do të thoshte:
- Unë P.Gjonin e
kam njohur si antifashist dhe Italinë e quante okupator. Kur italiani Kordiniano shkruante
një artikull kundra Shqipërisë dhe neve, profesorëve të Gjimnazit të Shtetit na duhej
t'i jepnin përgjigje atij, P. Gjon Shllaku është vënë në dispozicion dhe ka përgatit
përgjigjen pa vënë as emrin e tij në fund.
E për këtë dëshmi të guximshme shpejt
deputeti do të pushkatohej. Dëshmi në favor të P.Gjon Shllakut lëshoi edhe profesori
tjetër, Injac Ndoja. Dom Luigj Pici dëshmon në favor të P.Gjon Faustit dhe pak më
vonë do të vritej. Deklarata do të lëshonin xhakonët Ded Ndrej me shokë në mbrojtje
të At Faustit e At Dajanit. Deklarata të tilla pozitive do të lëshonin për ta dhe
të tjerët, Ali Meta, Alfred Ashiku, Lula e Simon Karma, Sabaudin Sharkiqi, Bajram
Lekiqi, Angjelin Luka, Çesk Lazri etj. Që të përkatës.
Dhe është po kështu
turp dhe vrasje ndërgjegjeje për vetëm tre dëshmitarët deshtakë të akuzës si: Andon
Nesturi, që do të dëshmojë se kur ka shkuar një herë nga sindikata për inventar në
shtypshkronjën e Jezuitëve, Fratel Gjoni "Nuk më ka lënë me hy Brenda e më ka lënë
afro 2 orë pas dere, me këtë dua të them se për të hyrë brenda në Seminarin jezuit
ka qenë e pamundur". Ciril Pistoli do të dëshmonte se [/] “i pandehuri Luigj Kçira
për tradhtarin Dom Ndre Zadeja është përgjigjur që nuk di gjë për tradhëtinë e tij.
Kështu që ky është koshient për punën që ka bërë. Xhakonjtë në përgjithësi kanë bërë
propagandë kundër lëvizjes nacionalçlirimtare” [/i]. Diçka të tillë pa kuptim do të
dëshmonte edhe i treti Masar Bekteshi, lidhur me At Gjon Shllakun, kur ishte në Prishtinë
me P.Gjon Karmen.
Po mbrojtja ligjore? Vetëm sa për sy të botës ishte lejuar
të kishte edhe avokat privat. At Gjon Shllakut ja kishte pranuar mbrojtjen avokati
guximtar Myzafer Pipa(3), ish-student i Liceut Françeskan, nxënës e admirues i profesorit
frat, ndaj të cilit ruante respekt e simpati dhe i çmonte veprën. Por s'do të kalonte
shumë e në seancën e tretë (5 shkurt 1946) me kërkesën e prokurorit ai do të përjashtohej
nga salla si i implikuar në procesin që kishtë marrë në mprojtje, per të nisur shpejt
edhe ai kalvarin që do ta çonte në martirizim. Mbas sa vuajtjesh e torturash, duke
aplikuar deri hekurat e skuqur në mishtë e trupit, e pushkatuen në oborrin e seksionit
të Sigurimit të Shtetit nën pretekstin se ”deshti të ikë”, motiv që përsëritej shpesh
në atë periudhë dhe e denoncuar më vonë nga vetë kriminelët në gjyqin kundër Koçi
Xoxes, në të cilin gjendet edhe deklarata e mëposhtme: ”Kam dhënë urdhër unë të vritet
pa gjyq Myzafer Pipa” do ta pranonte vete Koçi Xoxe.
Avokati tjetër i Faustit
e Dajanit - Kol Dhimitri, do ta mbyllte mbrojtjen e vet me frazën: "Nëse do t'i dënoni
këta dy klerikë ju vetëm do t'i shtoni dy martirë kishës katolike, e urrejtje vetes"
(Dëshmi gojore). E natyrisht do ta paguante edhe ky shumë shpejt guximin e tij ashtu
si edhe avokati tjetër Paulin Pali. Prokurori siç nuk mund të duronte të pandehurit
nuk duronte dot as mbrojtësit. Ndaj me tërbim e merr fjalën:
- Dua të prek
disa pika të mbrojtjes. U jap hak zotërinjve avokatë sepse është profesioni i tyre,
por diçka këtu ndryshon. Nuk jemi më përpara gjyqeve ordinerë të dikurshme, por jemi
para gjyqit të popullit dhe është një gjyq me rëndësi, që zhvillohet me liri të fjalës
e të ndërgjegjes. Gjyqet tona kryesohen prej djemve më të mirë të popullit që kanë
dalur nga lufta.
Vërtet a s'ishte një ndër ta, ndoshta "edhe më i miri" vetë
prokurori?! E si i tillë "si më i miri" ai shihte të provuar plotësisht fajin e të
pandehurve me logjikën e tij injorante e meskine, e cila do ta bënte një prej kriminelëve
profesionistë. Ndaj duke kundërshtuar me rreptësi edhe mbrojtjen e këtyre avokatëve
të përgatitur do të deklaronte:
- Del në shesh se këta kanë bërë një tradhti
e një krim dhe nuk e meritojnë të rrojnë në mes të shoqërisë se janë kriminelë. Vetëm
plumbin ballit. (duartrokitje) (f.132).
Por të gjitha këto s'kish se si të
mos i bënin përshtypje edhe vetë kryetarit të trupit gjykues, Mustafa Iljazit, i cili
në relacionin që do t'i dërgonte qendrës do të shkruante:
"Duke mos u bërë
shumë pesimist mund të themi se gjyqi shkoi mirë, megjithëse u bënë disa mohime prej
xhakojve se P.Fausti dhe P.Dajani nuk kanë qenë kryetarë të organizatës "Bashkimi
Shqiptar.
Mbas deklarimit të vendimit pjesa katolike (reaksionare) u pa mjaft
e shqetësuar mbasi është e lidhur ngushtë me klerin katolik.
Të dënuarit janë
demaskuar në popull, vetëm për P.Gjon Shllakun opinioni është kundër dënimit".
Kështu
mbyllej edhe ky gjyq në Shkoder.
DUKE PRITUR VDEKJEN
Bie
menjëherë në sy nxitimi dhe zelli për ta kryer sa më parë këtë krim. Një aktivitet
i nisur në Maj zbulohet në dhjetor, 2 muaj hetime dhe më 31 Janar të 1946 fillon gjyqi,
i cili edhe pse me 39 të pandehur, pas tre javësh, më 22 shkurt, ka mbaruar me Vendimin
e Gjykatës së Qarkut të Shkodrës. Më 26 shkurt kërkohet miratimi i vendimit pranë
Gjykatës së Lartë Ushtarake. Më 2 mars vjen përgjigja dhe miratimi nga vetë Enver
Hoxha. Më 4 mars kryhet ekzekutimi. Shihet pra se porositë ishin që të bëhesh sa më
me efekt e sa më shpejt dhe s'ishte ngarkuar më kot personifikimi i krimit, vetë Aranit
Çela.
Jeta e 7 martirëve në shtetin më "demokratik" të botës do të mbyllej
në këto tre shkresa që lëviznin për 2 javë:
1.Akt gjykim. Në emër të popullit
shqiptar.
Këshilli gjyqësor ushtarak i qarkut të Shkodrës, i formuar prej:
kryetar, toger Mustafa Iljazi – anëtar, kapiten Namik Qemali – anëtar, aspirant Tonin
Miloti.
Tue qenë gati prokurori shoku kapiten Aranit Çela dhe Sekretari Shaban
Dautaj…sot më datën 22 fruer 1946 dhe këtë VENDIM: Dhe jepen vendimet…Kryetari: Mustafa
Iljazi.
Niset shkresa tjetër në 26 fruer 1946. Vjen shkresa e dytë,
Gjykatës
Ushtarake Shkodër; Gjegje e shkresës nr.6-55 datë 26 fruer 1946
APROVOHEN
NDËSHKIMET ME VDEKJE PËR:
1. Patër Gjovani Fausti - nga Breshia e Italisë.
2.
Patër Danjel Dajani nga Shkodra.
3. Patër Gjon Shllaku nga Shkodra.
4.
Mark Ndue Çuni nga Shkodra.
5. Qerim Sadik Myftari nga Gucia.
6. Gjelosh
Lulash Bajraktari nga Shosh Dukagjini
Na lajmoni datën e ekzekutimit dhe vullnetin
e tyre të fundit.
Ndëshkimi me vdekje:
1-Gjergj Vat Bicit kthehet në
burgim të përjetshëm.
2-Aktet e fajtorisë të Frano Mark Mirakaj kanë me u shqyrtue
më vonë dhe vendimi do t'ju komunikohet mbas shqyrtimit.
Ministri i Luftës
dhe Mbrojtjes Kombëtare
Gjeneral kolonel Enver Hoxha
E përcillet e treta:
…Gjegje
fonogramit numër 08,-160, datë 2.3.1946.
Ju njoftojmë se të dënuarit me vdekje
Patër Gjovani Fausti me shokë u ekzekutuan sot më datën 4 mars 1946, ditën e hanë,
ora 5 paradreke.
Ngjitur ju paraqesim procesverbalin e mbajtur mbi vullnetin
e tyre të mbrëmë.
KRYETARI I GJYKATËS USHTARAKE Toger Mustafa Iljazi
Cila
kishte qenë fjala e fundit e të pushkatuarve?
PROCESVERBAL: Sot, më datën
4 mars 1946, ditën e hënë, ora 5 paradreke, unë aspirant Tonin Miloti, me cilësinë
e zëvendësprokurorit të Gjykatës Ushtarake të Shkodrës, shkova në vendin ku do të
ekzekutoheshin të dënuarit me vdekje për të marrë fjalën e fundit të tye dhe për t'u
ndodhur present në kohën e ekzekutimit, të cilët pasi u pyetën para se të ekzekutoheshin
thanë këtë:
1-Thoni babës të më falin se e kam trazue. Të më falin shokët se
no nji shpifje ua kam ba prej zorit që kam pasë. Nanës të fala dhe të më puthin vllaznit.
Borxhet që kam mbetë të m'i paguajnë prindërit. I fali me zemër të gjithë ata që më
kanë ba keq. Rroftë Shqipnia. (Gjelosh Lulashi)
2-I fali ata që më kanë ba
keq. Jam kondend se po vdes i pafaj ma mirë se fajtuer. T'i japin prindërit (farefisi)
Dom Zef Shllakut pare për të thanë 2 meshë. (P.Danjel Dajani)
3-Jam kondend
se vdekja po më vjen t'u krye detyrën teme. Dërgoni shëndet jezuitëve, xhakonjve,
apostolikëve dhe arqipeshkëvit. Rroftë Krishti mbret. (P.Gjovani Fausti)
4-Lamtumirë
m'i thoni shokëve Françeskanë dhe të gjithë të njohurve. Rroftë Krishti mbret - Rroftë
Shqipnia. (P.Gjon Shllaku)
5-I fali të gjithë ata që më kanë gjykuar, dënuar
si dhe ata që do të më ekzekutojnë. T'i thoni nanës se i kam Lodovik Rashës 15 napolona
borxh dhe t'ia paguaj. Rroftë Krishti mbret! Rroftë Shqipnia. (Mark Çuni)
6.-I
fali të gjithë ata ë në çdo kohë mund të më kenë ba keq. I fali edhe ata që më kanë
dënuar me vdekje, edhe ata që do të më ekzekutojnë. Rroftë Krishti mbret! Rroftë Shqipnia.(Qerim
Sadiku)
Drejt Pushkatimit:
"Udhëtimi në kamionin e vdekjes nga
burgu deri tek varrezat e Rrëmajit pranë qytetit ishte relativisht i shkurtër. Nuk
u dridhej buza, nuk u ngushtohej zemra. Udhëtonin të qetë drejt amshimit - përjetësisë"
- do të dëshmonte Dom Tom Laca, i lejuar për shërbimet e fundit fetare që më vonë
edhe ai do të përfundonte në burg- Të rreshtuar pranë njëri-tjetrit, lidhur dorë më
dorë si një kurorë ku gërshetohshin zhguna e veladona, rregulltarë e besimtarë puthën
kryqin e shëlbimit dhe shqiptuan fjalët e fundit".
Ishte agimi i përgjakur
i 4 marsit1946. S'ishte e para herë që në orët e para të ditës, në të zbardhur, në
qytetin e Shkodrës dëgjoheshin të shtënat e pushkëve me atë ushtimën e shurdhët që
japin plumbat e rënë në trupin e njeriut. Komunistët e kishin bërë zakon që t'i zbatonin
vendimet me pushkatim pikërisht ato orë kur shtetasit ishin në gjumë që do t'i zgjonte tremshëm
kjo batare makabër e ankthi i saj do t'i bënte të rrinë urtë atë ditë e të tjera më
pas. E batareja e grupit ekzekutues, plumbat e plotonit me yll të kuq këputën zërin
e tyre. U rrëzuan duke njomur edhe një herë me gjak atë tokë që me gjak ishte lagur
prej shekujsh e që fatkeqësisht me gjak do të vazhdonte të ushqehej edhe më tej. Gjaku
i tyre shkroi edhe një rresht në analet e shtatë shekujve histori të përgjakshme.
Binte shi si donte Zoti vetë. Në baltë e shi, kush deshi, mundi të dallojë në një
grumbull kufomash frat e jezuitë, të krishterë e seminaristë - ishin martirët e Kishës
shqiptare. Dikush pa u kujtuar - kujton At Danjel Gjeçaj- lagu një shamì të bardhë
të mëndafshtë në gjakun e Padër Gjonit për ta ruajtur si relikë. ( Eshte Dom Ejell
Deda qe shpejt edhe ai do te perfundonte me vdekje ne burgjet komuniste- shen. im).
Ishte shenji i kishës nën dhe, që priste sërisht ditën e ngadhnjimi, që do të vononte.
Por edhe pse vonoi shumë i ruajtën reliket (syzet e At Faustit që ja morën në vendin
e pushkatimit, enët e Mark Çunit me të cilat kishte ngënë në seminarin e jezuitëve)
dhe edhe më shumë ruajtën të skalitur në shpirt kujtimet e trishta të asaj ngjarjeje
dhe atë atyre ditëve. “Sanguis Martyrum Semen Christianorum- Gjaku i martireve fara
e te krishtereve te rij ”kishte thene shekuj me pare Shen Injaci i Antiokise dhe kjo
po ndodhte edhe ne shekullin e XX nën komunizmin ateist. Të nesërmen, gropën e kishin
hapur natën fare pranë shtratit të lumit Kir, në zall, që pas shirave të vjeshtës
do ta mbulonte uji. Me kohë, Kiri i fryrë, do të kenë menduar Neronët e rinj, do t'i
merrte eshtrat e do t'i treste në det. S'e dinin ata se duke i dënuar e zhdukur fizikisht
i shërbenin shpirtit dhe ideve të tyre, i nderuan emrat dhe i vërtetuan mendimet.
S'e dinin ata se me këtë që bënë, tokës shqiptare, lumit Kir, detit e brigjeve tona
i bënë nder, i shenjtëruan ata me këtë relike të martirëve arbnor.
Erdhi pra
koha që s'e bënë dot të huajt ta bëjnë shqiptarët "me shpirt e me zemër të huaj" -
shkatërruan kulm e themel provincat fetare shqiptare, kthyen në magazina, teatro,
kinema e pallate sportive kultet e shenjta duke dhunuar deri tempuj e varre. Dy fjalë
drejtuar martirëve: Vdiqët, ashtu si ju patën vdekur të parët, me Zotin e Shqipërinë
në zemër. Ikët Ju, njerëzit e ndershëm të fesë e të dijes, duke lënë një shembull
të pashoq edhe ndaj vetë inkuizitorëve tuaj. Me besimin e madh në Zotin ditët Ju t'i
tregoni botës se Brenda atyre zhgunave të murrta fshihej një shpirt aq i bardhë. Ikët
si burim drite në Shqipërinë që edhe për 50 vjet të tjera dojetonte errësirën e thellë
të natës së gjatë komuniste. Ndaj sot më shumë se kurrë e ndjejmë nevojën Tuaj pse
mjerisht askund më tepër se në errësirë nuk lypet drita. Trimëria e nderi i martirëve
ndër të gjitha peripecitë që kaluat do t'i provojë brezave se mëria, hakmarrja e lufta
e klasave nuk i sjell kurrë dobi e të mirë njerëzimit. Ata do t'i tregojnë atyre
me shembull se besimi në Zotin dhe morali i shëndoshë mbeten ligji i të gjitha kohërave
e të gjitha vendeve dhe jo vetëm që s'janë kurrë në kundërshtim me parimet e drejta
të Atdheut e pengesë e lirisë e lumturisë së njeriut, por përkundrazi janë të pandashëm
nga njëra-tjetra. Fe e Atdhe - ky binom që ju shoqëroi ju githë jetën e Ju dha forcë
të qëndroni para vdekjes është e do të jetë i patrandshëm edhe për kohët e brezat
që vijnë pas. Se shpirti vërtet ndryshet, shkelet e lodhet nga diktatorët, por ai
nuk shlyhet kurrë siç e provuat Ju - modeli i këtij shpirti të pashlyeshëm në olokaustin që
kaluat. "Më mirë të thyhesh se të përulesh" e këtë e dijtët dhe e bëtë Ju fare mirë.
Edhe pse ju mbytën, me qëndrimin e veprën Tuaj, Ju mbetët lisa të parrëzuar e të pavdekshëm
ndër shekuj e sot ngriheni edhe më lart, më madhështorë se kurrë përballë atyre "krimbave"
që u munduan t'ju shkatërrojnë - in Odium Fidei (në urrejtje të fesë). "Po vdes si
i krishterë i penduar e si liberal i papenduar - do të thoshte Lacordaire". Edhe
ju vdiqët si të krishterë të penduar (pse para Zotit lyp mëshirë gjithkush) por si
antikomunistë të papenduar. Vdiqët Ju si të krishterë, pa pasë pse të pendoheni se
ishit për Shqipërinë e shqiptarëve dhe megjithëse me vonesë , koha ju a dha të drejtën.
Duke lexuar fjalët Tuaja në ato arkiva të zymta më dukej sikur po jetoja me Ju
çastet e fundit. Por mjerisht ishte vonë. Ata e kishin bërë me kohë punën e tyre ndaj
mua s'më mbetej tjetër veçse të rëndisja këto fjalë e këto rreshta për t'jua hedhur
si lule të freskëta mbi varret Tuaja të humbura atje tek Zalli i Kirit të largët.
E me këtë rast edhe një lule e një pikë lot edhe mbi varrin tënd - babai im, besnik
i etërve Françeskanë e Jezuitë që nuk Ju ndave as në çastet më të vështira e më të
rrezikshme dhe vdiqe me të vetmën brengë në zemër, të shihje edhe një herë Kishën
e hapur. Me qëndrimin Tuaj stoik e kristian Ju keni për t'i dhënë shembull e guxim
brezave që vijnë. Dhe keni për t'i dhënë edhe një mësim të mirë. Pse të githë e kanë
një detyrim ndaj Jush - edhe ata që Ju ndoqën, hetuan, dënuan apo ekzekutuan, por
edhe ata që Ju shanë, duartrokitën, fyen e bështyen e deri edhe ata që heshtën.
E
ky mësim do të jetë i mirë edhe për Ty Populli im. Pse nuk të mjaftoi përvoja e hidhur
e hebrejve me thirrjet që të kryqëzohej Krishti e të falej Baraba, por do të duhej
që edhe pas dymijë vjetëve, në zemër të Evropës, të thirrje për pushkatimin e Faustit
e sa e sa martirëve të tjerë, për të lënë të jetojë e të sundojë Enver Hoxha, Aranit
Çela e Barabat e tjerë komunistë. Dhe rezultatin e more. Prandaj të gjithë duhet të
bëjnë mea culpa-n e vet sepse edhe pse në moshë të shtyrë do të ndjehen më të lehtësuar
në vitet që u kanë mbetur. Hipokrizia, cmira dhe urrejtja janë vese që të bëjnë vegël
në atelien e të ligut, argument në gojën e shpifësit e shpatë në dorën e diktatorit
e të kthejnë në fajtor njëlloj si edhe vetë ai. E këtë që Ti e kuptove me vonesë pas
50 vjetësh, Fausti me shokët e tij e ditën që atëherë, dhe e thanë që të të shpëtonin
Ty, por Ti u tregove mosmirënjohës ndaj tyre.
"Diktatorët - thoshte At Gjon
Shllaku, janë shëmtimi i vetvetit e marrja e të tjerëve që i adhuruan. Namë për së
gjalli e rrëshanë për së vdekuri. Tash e parë të dështuar” (Gjin Shpata - Hylli i
Dritës 1944 numri 2 faqe 1 - Titulli: Idhujt që do të rrëzohen). E mjerisht u deshën
50 vjet vuajtje e rrënim që Ti, populli im të kuptoje At Gjon Shllakun e të merrje
rrëshqan gjigandin e zi të bronxët me kopilçat e vet në mbarë Shqipërinë, pra të provoje
profetësinë e Tij. E natyrisht e keqja që shihet nga të gjithë, është parë tepër vonë.
____________________________________
-(1)
Jozef Gjergja, katolik nga Zara por me origjine nga Kelmendi, i cili u tregua shume
i zellshem ne zbatim te detyrave te jugosllaveve ne eleminimin e klerit katolik shqiptar.
Ka pase nje vella qe duke qene nazist ka cuar me qindra kroat para skuadrave te ekzekutimit.
-(2)
Pepa.P, ”Dosja e Diktatures", 1995
-(3) Myzafer Pipa- Bir i nje avokati te
njohur e patriot nga Libohova. Gjimnazist ne Gjimnazin e Shkodres, anetar i skuadres
”Vllaznia” e aktivist i Shoqerise ”Besa”. Kryen studimet e larta per drejtesi ne Padova
ku e zen pushtimi fashist i Shqiperise. Per aktivitetin antifashist internohet ne
Ventotene, Itali prane Safet Butkes, Faslli Frasherit, Pietro Nenit etj
Kthen
avokat ne mprojtje te antifashisteve qe binin viktime e gjyqeve politike ushtarake
italiane. Drejtor i revistes letrare ”Fryma”, ku botohen artikuj patriotike, deri
hapur kunder qeverise kuislinge, nje pjese e te cileve shkruar nga vete dora e tij
per te cilat do te burgosej e do te internohej per te dyten here ne kampin famekeq
te Prishtines. Prezantimi i pare e percaktues ne diktaturen komuniste eshte 3 muaj
mbas çlirimit vrastar ne “Gjyqin Special” te Tiranes ( mars- 1945), kur ne mes te
procesit do te shperthente: ”Trupi gjykues nuk eshte i denje dhe nuk ka lartesine
e duhur per te gjykuar kete grup ”te pandehurish” intelektuale, duke pasur ne krye
nje teneqexhi injorant si Koci Xoxe”. Qe ketu bomba shpertheu. Fati deshi qe te kishte
mundesite edhe per mprojtjen e profesorit te vet, P. Gjon Shllakut qe kaq shume e
deshi dhe e nderoi, por mjerisht do te nderpitej ne mes, sepse ne mes do te nderpritej
edhe vete jeta e tij.
-Kam dhene une urdher qe te vritet pa gjyq Myzafer Pipa.(ish
Ministri i Brendeshem Koci Xoxe)
-Avokatin Myzafer Pipa e kane torturuar rende
Vaske Koleci, Zoi Themeli dhe une.(Lefter Lakrori)
-Gjate torturave te Myzafer
Pipes eshte perdorur hekuri i skuqur deri ne pragvdekje.(Kleanthi Andoni)
-E
kane torturuar si asnje tjeter me hekurin e skuqur deri ne palkcen e kurrizit. Perballe
burgut, ish-shtepija e Çurçieve, ne oborr, e vrane plumbat e Elez Mesit me pretekstin
se gjoja desh te ikte-tregon ish e fejuara Drita Kosturi – Po aty, fq.313