Më 20 korrik 1621 imzot Pjetër Budi emërohet ipeshkëv i Sapës e Sardës
Duke shfletuar kalendarin historik, përkujtojmë se si sot më 20 korrik të vitit 1621
prifti shqiptar dom Pjetër Budi emërohet ipeshkëv i dioqezës së lashtë shqiptare të
Sapës e Sardës. Imzot Pjetër Budi u lind në Gur të Bardhë të zonës jugore të
Matit, në vitin 1566. Formimin e tij meshtarak dhe studimet filozofike e teologjike
i bëri në Kolegjin Ilirik të Loretos dhe në moshën 21 vjeçare u shugurua meshtar e
menjëherë u dërgua të shërbente me mision në Maqedoni e Kosovë që aso kohe ishin nën
juridiksionin kishtar të kryedioqezës së Tivarit në Mal të Zi, ku ndjeji për 12 vjet.
Gjatë qëndrimit dhe misionit të tij meshtarak në Kosovë, dom Pjetër Budi hyri
në kontakt me françeskanët e Bosnjës, një marrëdhënie kjo që i shërbeu në vitet e
mëvonshme e në përpjekjet e tij politike për të krijuar mbështetje e ndihma për rezistencën
shqiptare kundër pushtimit të Perandorisë Osmane. Në vitin 1599, dom Pjetër Budi qe
emëruar Vikar i Përgjithshëm i Kishës katolike të Serbisë, detyrë e rol të cilin e
kreu për 17 vjet. Si përfaqësues i Kishës katolike në Ballkanin e pushtuar nga
turqit, imzot Budi veproi pa dyshim në një situatë politike teje të vështirë e me
tensione të mëdha, aq më tepër kur konsiderojmë angazhimin e tij politik për kauzën
shqiptare, sepseimzot Budi synonte çlirimin e popullit të vet nga pushtimi
e trysnia turke. Për këtë ai pati kontakte me figura të mëdha të rezistencës siç ishte
kroati Franjo Brtuçevic e kryengritësit shqiptarë. Në vitin 1615 dom Pjetër Budi
shkon në Romë ku ndenji deri më 1618 për të botuar veprat e tij në gjuhën shqipe.
Nga marsi i vitit 1618 e deri në shtator të vitit 1619, imzot Budi shkoi në shtegtim
në shenjtëroren e Shën Jakut, Santiago të Kompostelës në Spanjë. Pasi u kthye në Romë,
në vjeshtë të vitit 1619, u angazhua të informonte Kurien Romake, pra Vatikanin,
mbi gjendjen e mjerueshme të të krishterëve në Shqipëri e në vise tjera të Ballkanit
nën pushtimin turk. Prandaj kërkoi ndihma materiale e financiare për të mbështetur
rezistencën që synonte çlirimin nga zgjedha turke. Më 20 korrik të vitit 1621,
Pjetër Budi u emërua ipeshkëv i Sapës e Sardës e një vit më vonë nisi misionin e tij
ipeshkvnor në Shqipëri, ku punoi në fushën e ungjillëzimit e njëkohësisht zhvilloi
edhe aktivitete të natyrës atdhetare e politike për të mirën e popullit e përparimin
e vendit. Në dhjetor të vitit 1622 duke kaluar lumin Drin, imzot Pjetër Budi humbi
jetën. Vdekja e tij tragjike mbetët një enigmë. Po kujtojmë sot edhe veprat e tij.
Vepra e parë e ipeshkvit shqiptar imzot Pjetër Budit qe “Doktrina e Kërshtenë”, botuar
në Romë më 1618. Nga aspekti letrar, më shumë se katekizmit, janë me interes 53 faqet
e poemave me përmbajtje fetare, që përbëjnë shembullin e parë të poezisë në dialektin
Gegë. Disa prej poemave janë përkthim nga latinishtja ose italishtja mirëpo një pjesë
e mirë e tyre janë origjinale. Disa botime tjera të Imzot Pjetër Budit qenë: Rituali
Romak, një përmbledhje me ritin e Meshës, të Sakramenteve të ndryshme, të lutjeve
e komenteve të pjesëve biblike të meshës në gjuhën shqipe. Pastaj kemi edhe një
përmbledhje prej 16 faqesh mbi shpjegimin e Ritit të Meshës. Po vepra më e njohur
e imzot Pjetër Budit është “Pasqyra e të Rrëfyemit”, përkthim e adaptim i veprës “Speculum
Confessionis” e Emerio de Bonis. Ipeshkvi katolik shqiptar Imzot Pjetër Budi është
figurë madhore, poeti i parë shqiptar që shkroi vargje, afër 3.300 rreshta vargjesh
fetare në kuartinë me rimë të alternuar.
Imzot Pjetër Budi ( 1566 -
1623 ) LAUDANS INVOCABO DOMINUM I madhi Zot qofsh lëvduom:
për gjithë kaqë të mirë, Q’i s’e kam u merituom; me ndonjë shërbëtyrë Këtë kafshë
me mbaruom; që paçë si detyrë. Natë e ditë tue shkruom; zemëra më gjet të lirë, Shokëvet
me ua dërguom; sikur një pasëqyrë, Ndë të cit tu’ shukuom: të nkthenjënë ma mirë, Fenë
me lulëzuom: kishënë me shërbëtyrë, Popullinë me ndihmuom; për gjithë ditë të mirë, Qi
të jenë shëlbuom: n teje me gjet të lirë O Zoti im i ngushëlluom: mbë qjellt aq
i mirë, Qi s’mundenë me u thanë: as ndë mend me u kujtuom, Atje lavdetë qi janë:
nd’atë paq të ngushëlluom Mijë vjet me qenë nxanë: natë e ditë tue shkruom, E
shekulli anë e pranë: me folë e me ligjëruom Njëqind pjesësh një me thanë: e fort
(t)ue u munduom S’keshe me u gjetm i tanë: të njëqindënë me shkruom Jashtë Diellit
me hanë: e yjtë panumuruom Me të cit anë e pranë: qielltë janë rrethuom, Jashtë
engjishit qi janë: gjithaqë të ngushulluom Ushëtri aqë e tanë: gjithë qielltë mbuluom Jashtë
shintënish n cë tanë: qi s’kanë të numuruom, Gjithë shekulli me thanë: e me folë
e me ligjëruom, Me të cit anë e pranë: shekulli ashtë rrethuom, E qielltë gjatë
e gjanë: e trajtuom e lulëzuom, Po pa vini roe mbi: Kush mund me e kallëzuom T’atinë
zotëni: aq tepërë nalcuom? Ku të gjindej njeri: gjithaq i parequom, Ka del djelli
e rri: kurrë me mos pushuom Atë lavd përpara ti: të mundën me kallëzuom. Ndo
vendnë atje ke rri: aqë bukurë trajtuom Ke dëshëronjënë engji: e shintënë të lëvduom T’atinë
perëndi: me sy me e shukuom, Jo se afërë ungji: ndë dritet me ju afruom, Ndonjë
fjalë për mëngji; me ta me e ligjëruom, Jashtë virgjënet Mëri: qi ashtë shpëresa
jonë, E lumnja ama e ti: bashkë ende me të shën Gjonë Qi me gjetunë mëngji:
të mjerëtë ndë e vonë Ndër t’atiat regjëni: të jetë jeta jonë, E parrisi i ti:
kurti e bashtina jonë, Për gjithë jetë e jetësë. Amen
1618 -
1621 I madhi zot,qofsh lëvduom I madhi Zot,qofsh lëvduom për gjithë
kaqë të mirë që së kam u' merituom me ndoonjë shërbetyrë;
qi më dhee
kaqë hijr këtë kafshë me mbaruom, si q paçë zanë fijll, gjithëherë tue shkruom.
Posi
mendja më përcijll nd'Arbënë me ua dërguom, për kishë e për munështjir pak
ndë mend me i trazuom.
Ata merrë mbë dëshijr mkatit me u peenduom, posi
pemëtë ndë prijll ndë shpijrt me lulëzuom;
e si zogzitë ndë pyyllt, Zoti
im me të lëvduom, ndjerë vetë nata mbyyllt, me një zaa t'amblëtuom.
PËR
NDIMË TË GJITHË KËRSHTENIMIT ARBËNIT
Të kërshtenë, o ju, qi ini Nd’Arbanë
të pagëzuom Qi fenë mirë e dini Se u ashtë për të shëlbuom
Këtë letërë
e përzini Qi juve kam dërguom, Gja kafshë n co të xini Këtë jetë tue shkuom.
N’dorë
e merri, e këndoni, Ju qi dini me kënduom, Vini veshët e ndëgjoni Ju qi dini
me ndëgjuom,
Këto fjalë i ligjëroni Si kankë tue kënduom, E me za
t’i vjershoni Fort t’amblë e të ngushëlluom.
Vetëhenë ta qërtoni Lotë
tue i lëshuom, Atë jetë ta kujtoni Ndë shpirt tu’ lulëzuom. N cë mirashit
mos mëngoni, N cë keq tue u larguom Tënëzotë e ta lëvdoni, Mirë tue veprëruom.
Qi
motnë të mos e shkoni Ndë mkat pçtjellë e ngatëruom, Po jetenë ta kujtoni, Qi
u ashtë për të shëlbuom.
Asgja mos lakëmoni Mbë dhet me zotënuom, Po
qielltë dëshëroni Qi u janë përmetuom.
(1618) Madhështi
e njerëzve
Ku janë ata pleq bujarë, që qenë përpara ne, e ata trima
sqimatarë, të shpejtëtë si rrufe?
Ku janë ata djelm të ri, të bukur
e të lulzuom, që pate pamë me sy, me ta folë e ligjëruom?
Ku janë
ata zotëninj, që dojin me zotënuom ndë sqimë e ndë madhështi, këte jatë tue
shkuom?
Ku janë ata perandorë gjithë shekulli nalcuom, në krye me
një kunorë gurëshi cë paçëmuom?
Ku janë ata letërorë t'urtë e dijes
të ndëgjuom, të bardhatë posi borë letëra tue kënduom?
Ku janë ato
gra e vasha ndë sqimë e ndë madhështi, me petëkat të mëndafshta nalcuom mbë
zotëni?
Gjithë mortja i rrëzoi, sikur i pret me shpatë, për të ri
s'i shikoi, as të vobegë,as të begatë.
(1618) O
i pa fat njerii
O i pa fat njerii Gjithe nde te keq harruom, I dhane
nde madheshti, Nde mkat pshtielle e ngaterruom;
Ndo plak je, ndo j rii, Perse
s'shtie te kuituom, I vobeg ndo zotenii N ceije iee kriiuom?
Balte e
dheu ce zii E io ari ce kulluom, As engjiishi ce tii Ndo guri ce paacmuom;
Kaha
te vien n dore tyy Mbe te madh me u levduom Nde sqime e nde madheshtii Tinezot
me kundreshtuom?
Lavdine tand te levduom, Ti pa vene ree vete, Ame cote
idhenuom, Kuur leve mbi kete jete,
Aty s'prune begatii, As vistaar te
levduom, As urte a diekeqii, As gure te paacmuom;
Aty s'prune madheshtii, As
dinje me ligjeruom, As vertyt as trimenii, As vetiu me ndihmuom;
Aty
s'prune zotenii, Kual te bukur as te cpeite, As dinje e gjeni, As te mirete
as te keqte;
Po leve gjithe mendryem, Ame n cote idhenuom, Tue qaam mallenjyem, Me
nje zaa te helmuom...