Shën Toma Akuini e sistemi skolastik

SISTEMI SKOLASTIK I SHËN THOMA AKUINIT
Akuini ‘krishtëroi’ filozofinë e Aristotelit.
Termi ‘skolasticizëm’, në këtë kontekst, rrjedh nga aktiviteti intelektual i zhvilluar në shkollat mesjetare katedrale dhe patronet e tyre quheshin doktorë skolastikë. Filozofia skolastike ishte më tepër një përpjekje për të bashkuar një system coherent të mendimit tradicional, sesa një përdorim i formave të pazakonshme dhe origjinale të pikëpamjeve. Përmbajtja e këtij sistemi ishte në pjesën më të madhe një bashkim i teologjisë së krishtere me filozofinë e Platonit dhe veçanërisht me atë të Aristotelit.
 
FILOZOFIA DHE TEOLOGJIA

Akuini mendoi dhe shkroi si një i krishterë. Ai ishte në radhë të parë një teolog. Në të njëtjën kohë ai u mbështet në filozofinë e Aristotelit për shkrimin e veprave të tij teologjike. Fakti, që ai përdori së bashku filozofinë dhe teologjinë, nuk do të thotë se ai i ngatërroi këto dy disiplina, përkundrazi, ishte pikëpamja e tij se filozofia dhe teologjia luajnë rol plotësues në kërkimin e njeriut për të vërtetën. Filozofia dhe teologjia u panë në lidhje me qëllimet e njeriut, duke qenë të dalluara nga mënyrat e ndryshme të tyre për njohjen e Zotit nga njeriu.
Akuini pa ndryshimet specifike midis filozofisë dhe teologjisë, midis arsyes dhe besimit. Filozofia fillon me objekte të menjëhershme të eksperiencës dhe arsyeton për koncepte më të përgjithshme, derisa, si në rastin e Aristotelit, mendja përqendrohet në parimet e larta ose në shkaqet e para të qenies, duke përfunduar me konceptimin e Zotit. Teologjia në anën tjetër, fillon me besimin tek Zoti dhe i interpreton të gjitha gjërat si krijesa të Zotit. Gjendet këtu një ndryshim bazë në metodë. Filozofi nxjerr konkluzionet e tij nga përshkrimi racional i thelbit të sendeve, ndërsa teologu e bazon demonstrimin e konkluzioneve të tij në autoritetin e njohjes së zbuluar. Teologjia merret me atë që njeriu kërkon të njohë për shpejtimin e tij dhe të bëjë të sigurtë njohjen, nëse ajo është e vlefshme, nëpërmjet zbulimit të Zotit. Të dyja, filozofia dhe teologjia, merren me Zotin, por filozofi vetëm mund të nxjerrë përfundimin se Zoti ekziston dhe nuk mund që, nëpërmjet reflektimit në objektet shqisore, të kuptojë natyrën thelbësore të Zotit. Metoda e tij filozofike është veçanërisht e dukshme në përpjekjet e tij për të provuar ekzistencën e Zotit.
 
PROVAT E EKZISTENCËS SË ZOTIT

Akuini formuloi pesë prova ose mënyra për të provuar ekzistencën e Zotit. Ai i i mbështeti të pesë provat e tij që rridhnin nga kuptimi racional i objekteve të zakonshme, që ne ndijojmë me shqisat tona. Karakteristika kryesore e ndijimit të të gjitha objekteve është se ekzistenca e tyre kërkon një shkak. Që çdo ngjarje ose çdo objekt kërkon një shkak, është diçka që intelekti njerëzor e merr si një parim, para se ai të hyjë në kontakt me ndijimin. Me dritën e arsyes natyrore, intelekti di, duke ndier ngjarjet, se për çdo veprim duhet të ketë një shkak, se ex nihila nihil fit asgjë nuk vjen nga asgjëja.
Prova nga lëvizja – ne jemi të sigurtë sepse është e dukshme për shqisat tona, se në botë disa gjëra janë në lëvizje. Është njësoj e qartë për ne, se çdo gjë që është në lëvizje, është lëvizur nga diçka tjetër. Kur një send është në qetësi ai është vetëm potencialisht në lëvizje. Akuini nxorri përfundimin e përgjithshëm se asgjë nuk mund të transformohet nga një gjendje potencialiteti në diçka që është përsëri në një gjendje potencialiteti. Një domino nuk mund të goditet nga një domino tjetër, që është duke qëndruar akoma. Potencialitet do të thotë mungesa e diçkaje dhe është pra asgjë; për këtë arsye, lëvizja potenciale në dominon fqinje nuk mund të lëvizë dominon tjetër, sepse ajo është asgjë dhe kështu lëvizja nuk mund të rrjedhë nga jolëvizja. Siç thoshte Akuini “asgjë nuk të shkojë nga potencialiteti në aktualitet, përveçse nga diçka që është në gjendje aktualiteti”. Në qoftë se shpjegojmë lëvizjen, ne nuk mund ta bëjmë atë duke u kthyer në një regres të pafundmë. Në qoftë se ne duhet të themi rreth çdo lëvizësi, në këtë seri, që ai, në kthim, ishte lëvizur nga një lëvizës i parë, ne nuk do të mundim kurrë të zbulonim burimin e lëvizjes, sepse çdo lëvizës do të ishte atëherë vetëm potencialisht në lëvizje. Edhe nëse një seri e tillë do të kthehej përsëri në mënyrë të pafund çdo një prej tyre do të ishte akoma vetëm potencialisht dhe nga ajo nuk mund të dilte asnjë lëvizje aktuale. Sidoqoftë, fakti është se ka lëvizje. Duhet të jetë pra një lëvizës i cili është në gjendje të lëviz gjërat, por që vetë nuk duhet të lëvizë dhe, thotë Akuini, “çdo njeri e kupton që ky është Zoti”.
Prova dhe shkaku veprues – Shkaku veprues i statujës është puna e një skulptori. Në qoftë se e heqim veprimin e skulptorit, ne nuk do të kishim veprimin, statujën. Por gjendet një rregull i shkaqeve vepruese; prindërit e skulptorit janë shkaku i tij veprues. Punëtorët në gurore janë shkaku veprues i kësaj cope të veçantë mermeri të vlefshme për skulptorin. Një seri e tillë e shkaqeve kërkohet, sepse asnjë ngjarje nuk mund të jetë shkak i vetes së saj; skulptori nuk mund të jetë shkak i vetes së tij dhe statuja nuk mund të jetë shkaktojë vetveten. Një shkak është më përpara se një veprim. Atëherë asgjë nuk mund të jetë më përpara se vetja e vet; kështu, ngjarjet kërkojnë një shkak të mëparshëm. Çdo shkak i mëparshëm duhet të ketë vetë shkakun e vet, ashtu si prindërit duhet të kenë prindërit e tyre. Por është e pamundur të shkosh prapa në pafundësi, sepse të gjitha shkaqet në seri varen nga një shkak veprues i parë, që ka bërë që të gjitha shkaqet e tjera të jenë shkaqe reale. Atëherë, duhet të gjendet një shkak veprues i parë, “të cilit çdo njeri i jep emrin Zot”.
Prova nga qenia e domosdoshme drejt qenies së mundshme – në natyrë ne gjejmë se sendet janë të mundshme, që të jenë ose të mos jenë. Sende të tilla janë të mundshëm ose të rastësishëm, sepse ata nuk ekzistojnë gjithmonë; ata kanë lindur dhe janë shkatërruar. Ishte një kohë kur një pemë nuk ekzistonte; ajo ekziston dhe së fundi ajo doli jashtë ekzistence. Të thuash atëherë se është e mundur për pemën që ekzistojë, do të thotë se është gjithashtu e mundur të mos ekzistojë. Mundësia për pemën, që të mos ekzistojë duhet të merret në dy mënyra; së pari, është e mundur që pema kurrë të mos vijë në ekzistencë dhe së dyti, kur pema është në ekzistencë, gjendet mundësia që ajo të dalë jasht ekzistence. Atëherë të thuash se diçka është e mundur, duhet të thotë se të dyja skajet e ekzistencës së saj, që janë, përpara se ajo të vinte në ekzistencë dhe pas daljes së saj nga ekzistenca, nuk ekzistojnë.
Të gjitha qeniet e mundshme, pra, në një moment nuk ekzistojnë, do të ekzistojnë për një kohë dhe përfundimisht do të kapërcejnë ekzistencën. Kur sendet e mundshme vijnë në ekzistencë, atom und të shkaktojnë lindjen e qenieve të tjera të ngjashme, të mundshme, ashtu si prindërit i japin ekzistencë fëmijëve, e kështu me radhë. Por Akuini jep argumentin se qeniet e mundshme nuk e kanë ekzistencën e tyre nga vetvetja ose nga thelbi i tyre. Në qoftë se ka qenë një kohë kur nuk ka ekzistuar asgjë, atëherë asgjë nuk mund të fillojë që të ekzistojë dhe madje aktualisht nuk do të kishim asgjë në ekzistencë, “sepse ajo, e cila nuk ekziston, fillon të ekzistojë vetëm nëpërmjet diçkaje që tashmë ekziston”. Përderisa eksperienca jonë na tregon qartë se sendet ekzistojnë, kjo do të thotë se jo të gjitha qeniet janë thjesht të mundshme. Akuini konkludon këtu se “duhet të ekzistojë diçka, ekzistenca e të cilit është e domosdoshme”. Ne duhet të pranojmë, thotë ai, se “ekziston një qenie e cila e ka nga vetvetja domosdoshmërinë e saj dhe nuk e merr atë nga ndonjë tjetër, por për më tepër, e shkakton këtë domosdoshmëri tek të tjerët. Ky është Zoti”.
Prova nga shkallët e përsosmërisë – Në eksperiencën tonë gjejmë se disa qenie janë më shumë ose më pak të mira, të vërteta dhe fisnike. Duhet të ketë diçka që është më e vërteta, më fisnikja dhe më e mira. Përderisa mund të thuhet për sendet, se ato kanë më pak ose më shumë qenie, ose se kanë një formë më të ulët ose më të lartë të qenies, si në rastin kur krahasojmë një gur me një krijesë të arsyeshme, atëherë duhet të ekzistojë gjithashtu “diçka e cila është qenia më e përkryer”. Akuini konkludon se “duhet të ekzistojë diçka e cila është për të gjitha qeniet shkaku i qenies, mirësisë dhe i çdo përsosmërie tjetër të tyre; dhe kjo është ajo që ne e quajmë Zot”.
Prova nga rregulli i universit – Ne shohim se sendet, siç janë pjesët e botës natyrore ose pjesët e trupit njerëzor, të cilat nuk zotërojnë inteligjencë, cillen në një mënyrë të rregullt. Duke qenë se sendet veprojnë për të arritur qëllimet, gjithmonë ose pothuajse gjithmonë, në të njëjtën mënyrë dhe për të arritur rezultatet më të mira, “atëherë është e planifikuar se ato i arrijnë qëllimet e tyre jo rastësisht, por me paramendim”. Por sendet, të cilave u mungon inteligjenca, nuk mund ta realizojnë këtë funksion përderisa ky nuk do të drejtohet nga diçka tjetër, që ka inteligjencë, ashtu si shigjeta drejtohet nga harkëtari. Akuini konkludon se “qeniet inteligjente ekzistojnë në saje të atij që ju jep qëllim të gjitha qenieve natyrore; dhe këtë qenie ne e quajmë Zot”.
 
NJOHJA E NATYRËS SË ZOTIT

Prova se Zoti ekziston nuk na tregon pozitivisht se çfarë është Zoti. Është një humnerë e gjerë midis fuqive të njohjes njerëzore dhe pakufizimit të natyrës së Zotit. Akuini gjithmonë ishte i ndërgjegjshëm për këtë humnerë të pakapërcyeshme, duke thënë se “realiteti hyjnor i kapërcen të gjitha konceptet njerëzore për të”. Ashtu si lëvizësi i parë, Zoti është parë si i pandryshueshëm dhe si rrjedhim i përjetshëm. Ashtu si lëvizës i parë, Zoti është parë i gjithëfuqishëm për të krijuar. Të thuash se Zoti është i domosdoshëm, më shumë sesa qenie e mundshme, është e barabartë me atë se Zoti është realiteti i pastër. Ashtu si e vërteta e fundit dhe mirësia, Zoti është përsosmëria vetë. Dhe, si rregullues dhe projektues i universit, Zoti është inteligjenca më e lartë, që drejton sendet.
Mënyra negative (Via Negativa) – njohja e Zotit, që rrjedh nga pesë provat, nuk qartëson pozitivsht se cili është thelbi i Zotit. Ne e dijmë se atë që ne bëjmë për të njohur Zotin është vetëm mënyra negative e njohjes së asaj, se çfar Zoti nuk është. Prova tregon vetëm se Zoti është i palëvizshëm dhe se atëherë Ai duhet të jetë i pandryshueshëm. Kjo do të thotë, se Zoti nuk është në kohë dhe prandaj është i përjetshëm. Po kështu, të shpjegosh lëvizjen, është e nevojshme që të gjendet diçka që nuk ka potencialitet – material në veçanti ka potencialitet – prandaj, tek Zoti nuk ka asgjë materiale. Zoti është veprim i pastër dhe jomaterial. Derisa nuk ka as materie, as potencialitet tek Zoti, Ai është atëherë i thjeshtë, pa ndonjë përbërje. Kjo ide e thjeshtësisë së Zotit është arritur jo nëpërmjet kuptimit direkt për të, por nëpërmjet negative. Në këtë mënyrë ne heqim nga nocioni ynë për Zotin koncepte të tilla sit ë qenurit i përbërë dhe të qenurit trupor.
Njohja nëpërmjet analogjisë – Fjalët që njerëzit i veshin Zotit janë të njëjta me ato që ata përdorin për përshkrimin e qenieve njerëzore dhe të sendeve. Fjalë të tilla si i urtë ose i dashur, sigurisht nuk kanë të njëjtin kuptim kur zbatohen për njerëzit e kufizuar, nga njëra anë dhe Zotin e pafundmë, nga ana tjetër.
Akuini dallon tre mënyra, se si Zoti mund të hyjë ë lidhje me qeniet njerëzore. Tipi i parë i marrëdhënieve mund të jetë univok, në rastin kur fjalët si i urtë, të përdorura për Zotin dhe për njerëzit, mund të kenë saktësisht të njëjtin kuptim dhe mund të nënkuptojnë se Zoti dhe njerëzit janë të ngjashëm në natyrë. Është e qartë se Zoti dhe njerëzit nuk janë të ngjashëm. Zoti është i pafundmë, ndërsa njerëzit janë të fundmë. Tipi i dytë i marrëdhënieve mund të jetë ekuivok ku termat mund të përdoren si për Zotin ashtu edhe për njeriun, por kuptimi i tyre është krejtësisht i ndryshëm për secilin rast, duke nënkuptuar se Zoti dhe njeriu nuk jenë krejtësisht të ndryshëm. Në këtë rast, dijet tona për njerëzit nuk mund të na japin njohuri rreth Zotit. Megjithatë, Akuini këmbëngul se, përderisa njeriu është një krijesë e Zotit, ai duhet të ketë në njëfarë shkalle, qoftë edhe në një mënyrë të papërkryer, reflektime të natyrës së Zotit. Mundësia e tretë dhe e fundit është që njeriu dhe Zoti nuk janë as krejtësisht të ngjashëm as krejtësisht të ndryshëm, d.m.th., se marrëdhëniet e tyre janë analogjike. Kur një fjalë, si p.sh., i urtë përdoret për të përshkruar si Zotin dhe njeriun, kjo nuk do të thotë se janë të urtë ekzaktësisht në të njëjtin kuptim, por gjithashtu nuk do të thotë se janë të urtë në mënyra krejtësisht të ndryshëm.
Analogjia për Akuinin është një nocion ontologjik, do me thënë se çfarë është tek Zoti është gjithashtu tek njeriu. Të thuash se ekziston një marrëdhënie analogjike midis Zotit dhe njeriut, don të thotë se njeriu i shëmbëllen Zotit. Ekzistenca e njeriut rrjedh nga Zoti dhe me këtë shpjegohen elementet e njëjtë midis Zotit dhe njeriut. Urtësia është diçka që ekziston si tek Zoti ashtu edhe tek njeriu dhe marrëdhëniet midis dy urtësive janë analogjike, që do të thotë midis ekuivokes dhe univokes. Zoti duke qenë një veprim i kulluar pa substancë materiale, i njeh të gjitha gjërat njëkohësisht. Analogji do të thotë se njeriu njeh të gjitha gjërat njëkohësisht. Analogji do të thotë se njeriu njeh atë që Zoti njeh, por jo çdo gjë që Zoti njeh dhe jo në mënyrë që Zoti e njeh. Ajo që e bën këtë marrëdhënie analogjike të mundshme, është se krijesat e Zotit mbartin një ngjashmëri me Zotin. Analogji do të thotë gjithashtu se njeriu njëkohësisht ngjanë dhe ndryshon nga Zoti.
 
KRIJIMI

A është bota e krijuar e përjetshme? – Sipas Biblës, krijimi ka ndodhur në një moment të caktuar. Akuini mendon se nuk është e mundur të zgjidhet me mënyrë filozofike problemi, nëse bota është e përjetshme apo është e krijuar në një moment të caktuar kohor. Fakti, që është krijuar, duhet të rrjedhë nga natyra krijuese e Zotit. Duke qenë një veprim i kulluar dhe i lirë, Zoti ka vullnetin të krijojë. Përderisa Zoti është një veprim i kulluar, Ai mund të ketë vepruar për të krijuar botën nga përjetësia. Shkurt, nuk ka kontradikta midis thënies se Zoti krijoi, dhe thënies se Ai krijoi në përjetësi. Akuini e zgjidhi problemin duke pranuar autoritetin e zbulimit të Zotit, duke konkluduar se nga ana filozofike çdo zgjidhje ishte e mundur.
Nga hiçi (Ex Nihilo) – Çdo të thuash, se Zoti krijoi nga asgjëja, ex nihilo? Akuini mendon që në qoftë se Zoti është burimi i të gjitha qenieve, atëherë nuk mund të kemi burim tjetër për qenien. Është i padobishëm krahasimi midis Zotit dhe artistit në këtë pikë. Një artist rregullon tashmë materialet që ekzistojnë, ashtu si një skulptor i jep formë një statuje. Përpara krijimit ekziston vetëm Zoti. Zoti nuk vepron mbi ndonjë material ekzistues, përderisa nuk ekziston një materie e tillë primare. Në fillim ekziston vetëm Zoti dhe gjithçka që lind e ka ekzistencën nga Zoti. Por çdo gjë është e lidhur me Zotin, është një krijuese e Zotit, sepse, në fund të fundit, rrjedh nga Zoti, nuk ka asnjë burim të pavarur të qenies tjetër përveç Zotit.
 A është kjo botë më e mirë e mundshme? – Akuini argumenton se t’i përgjigjesh kësaj pyetje duhet të kesh parasysh dy gjëra. E para ndryshe nga Zoti i cili është i pafundmë, njeriu është i fundmë dhe si rrjedhim, përsosmëria e njeriut do të jetë më e vogël se e Zotit. Së dyti, universi nuk mund të jetë më i mirë ose i ndryshëm nga ajo që krijesat janë në gjendje të bëjnë nga natyra e tyre. Bota është më e mira në kuptimin se ajo përmban rregullimet më të mira të mundshme të llojeve të sendeve që janë krijuar.
E keqja si privim – Problemi i së keqes është vështirësuar nga argumenti se çdo gjë, që ekziston, rrjedh nga Zoti. Atëherë përderisa ekziston e keqja në botë, duket se edhe ajo rrjedh gjithashtu nga Zoti. Por Akuini, për problemin e së keqes pranon zgjidhjen e Augustinit, duke thënë se e keqja nuk është diçka pozitive. Zoti nuk është shkaku i së keqes, sepse e keqja nuk është ndonjë gjë. E keqja morale përfaqëson mungesën ose privimin në diçka, e cila në vetvete është e mirë. Akti i tradhtisë bashkëshortore, thotë Akuini, nuk është i keq në aspektin fizik, por në atë që e bënë këtë akt të tradhtisë bashkëshortore, do me thënë, e pronësisë. Ashtu si Platoni, Akuini argumenton se njeriu gjithmonë do të veprojë duke pasur shpresë se diçka e mirë do të dalë nga veprimi i tyre, sado djallëzore që atom und të duken. Tradhtia bashkëshortore asnjëherë nuk vepron vetëm si një e keqe, por për më tepër ka aspektin e një akti të mirë që ofron kënaqësinë.
Në fushën morale, fakti i parë është se njeriu zotëron lirinë. Pa liri, njeriu nuk mund ta dojë Zotin; me lirin ata zotërojnë aftësinë për të zgjedhur pro ose kundër Zotit, pro ose kundër të drejtës, drejtësisë dhe të mirës. E keqja është mundësia për zgjedhje të gabuara, që shoqërojnë lirinë e njeriut. Akuini konludon se Zoti nuk është shkaku i së keqes edhe pse Ai ka krijuar qenie njerëzore të lira dhe Ai ka lejuar mundësi për to. E keqja morale, në këto rrethana është produkt i vullnetit të elementeve thelbësore të së mirës që realizohen në veprimet ku mungojnë qëllimet e vërteta.
Shkallët e qenieve të krijuara: zinxhiri i qenieve – Akuini e përshkruan universin të përbërë nga një shkallë e plotë si hierarki e sendeve të ndryshëm, sit ë ekzistonte një zinxhir i madh i qenieve. Duke qenë se asnjë krijesë e vetme nuk mund të pasqyrojë në mënyrë të përshtatshme përsosmërinë e Zotit, Ai krijoi shumë nivele të qenieve, të cilat janë të renditura në mënyrë të tillë, që nuk lejojnë hapësirë në strukturën e qenieve. Kështu nën Zotin është hierarkia e engjëjve. Akuini i quan këta inteligjentë dhe thotë se ato janë jomaterie. Ekzistenca e tyre mund të njihen si me anën e zbulimit të Zotit (Bibla flet për ta me terma të ndryshëm, siç janë parimet, fuqitë, engjëjt e tjerë). Nën këta engjëj janë qeniet njerëzore, natyra e të cilëve përfshin aspektet material dhe shpirtëror. Pastaj vijnë kafshët, bimët dhe më në fund katër elementet: ajri, toka, zjarri dhe uji.
Akuini thekson se nuk ka hapësirë boshe midis niveleve të ndryshme të qenieve; ato janë të ndërlidhura si hallkat e një zinxhiri. Për shembull, lloji më i ulët i kafshëve lidhet me formën më të lartë të bimëve. Forma më e lartë e kafshëve korrespondon me formën më të ulët të natyrës njerëzore dhe elementi më i lartë i njeriut (inteligjenca) korrespondon me atë që janë të përbërë engjëjt. Ajo që i dallon qeniet, në të gjitha këto nivele, është natyra e veçantë e përbërjes së tyre, ose mënyra se si forma dhe material janë lidhur. Tek njeriu shpirti është forma, ndërsa trupi është substance materiale. Engjëjt nuk kanë substancë materiale dhe meqenëse ata nuk posedojnë llojin e materies që i jep cilësitë e veçanta individëve të veçantë, secili është engjëll në llojin e vet. Engjëlli më i lartë është më i afërti me Zotin, ndërsa më i ulti është më afër me njeriun; nën njeriun janë kafshët, bimët dhe elementet e veçantë. Të gjitha këto përfaqësojnë hierarkinë e plotë të qenieve të krijuara.
 
MORALITETI DHE LIGJI NATYROR

Akuini u mbështet në teorinë e etikës së Arsitotelit. Ashtu si Aristoteli, ai mendon se etika ose morali është një krijesë për lumturi. Akuini argumenton se lumturia është e lidhur ngushtë me qëllimin e njeriut. Për të arritur lumturinë, njeriu duhet të plotësojë qëllimin e tij. Si një i krishterë, Akuini e shihte burimin dhe qëllimin e fundit të natyrës njerëzore tek Zoti.
Fakti që njeriu ka një trup, e përfshin atë në lloje të ndryshme veprimesh. Shqisat e tij bëhen mekanizma për dëshirat dhe pasionet. Ato, gjithashtu, i japin njeriut një nivel të caktuar njohurish rreth objekteve që ndijohen; kështu që ai tërhiqet nga disa objekte, të cilat ai i percepton sit ë kënaqshme dhe të mira (dëshira lakmuese) dhe largon disa objekte, të cilat ai i percepton sit ë dëmshme, të dhimbshme ose të këqija (dëshira idhnake). Këto tërheqje dhe shtytje janë rudimente të aftësisë së njeriut për dashuri, kënaqësi, uurejtje dhe frikë.
Tek njeriu, vullneti në bashkëpunim me fuqinë e arsyes, kompleton veprimin njerëzor. Vullneti është mjeti që e çon njeriun drejt arritjes së të mirës. Dëshirat e njeriut kërkojnë që të plotësohen, ndërsa tek njeriu procesi i plotësimit të tyre kërkon zgjedhje midis objekteve alternativë. Kjo zgjedhje duhet të bëhet nga vullneti nën drejtimin e arsyes. Në qoftë se bëhet zgjedhje e drejtë, njeriu arrin lumturinë. Por jo çdo zgjedhje është e drejtë. Për këtë arsye, vullneti nga vetvetja nuk mund të bëjë gjithmonë lëvizje të drejta; intelekti duhet ta drejtojë atë. Intelekti nuk është burimi final i njohurive, sepse qëllimi mbinatyror i njeriut kërkon hirin e Zotit dhe zbulimin me anën e Zotit të së vërtetës. Më tej, vullneti përfaqëson dëshirën e njeriut për të mirën dhe të drejtën, ndërsa intelekti ka si funksion dhe aftësi kuptimin e përgjithshëm dhe universal se çfarë është e mirë. Kur intelekti drejton vullnetin, atëherë ai e ndihmon vullnetin në zgjedhjen e së mirës. Intelekti e di se ka një hierarki të të mirave, se disa të mira janë të kufizuara dhe nuk duhet gabuar për të mirën e përshtatshme ehe të fundit të njeriut. Pasuria, kënaqësia, fuqia dhe dituria janë të gjitha të mira dhe janë objekte legjitime të dëshirave; por ato nuk mund të sjellin lumturinë më të thellë të njeriut, sepse ato nuk zotërojnë karakteristikat e së mirës universale, që kërkon shpirti i njeriut. Lumturia e përkryer gjendet jo në sendet e krijuara, por tek Zoti, i cili është e mira supreme.
Morali i njeriut përbëhet nga sensualiteti, dëshirat, vullneti dhe arsyeja. Në qoftë se njeriu drejtohet në veprimin e tij nga dëshira, në një mënyrë mekanike ose rigoroze të përcaktuar, atëherë veprimet e tij nuk do të jenë të lirë dhe nuk mund të vlerësohen nga pikëpamja morale. Që veprimi të konsiderohet moral Akuini shton se një akt është njerëzor vetëm në qoftë se është i lirë. Liria është e mundur vetëm atëherë kur a njohje për alternativat dhe për fuqinë e vullnetit që të bëjë zgjedhje.
Ligji natyror – Bazat e detyrimeve morale, mendon ai, gjenden para se gjithash në natyrën e vërtetë të njeriut. Në natyrën e njeriut kemi tendenca të ndryshme, siç janë ruajtja e jetës, shumëzimi i llojit dhe meqenëse njeriu është racional, prirja e kërkimit të së vërtetës. E vërteta, baza morale është thjesht të veprosh mirë dhe të shmangësh të keqen. Për të siguruar një shoqëri të rregullt, ligjet njerëzore janë formuar për të drejtuar sjelljen e komunitetit. Të gjitha aktivitetet si: ruajtja e jetës, shumëzimi i llojeve, formojnë një shoqëri të rregullt sipas ligjeve njerëzore dhe pasojnë kërkesën për të vërtetën. Ligji moral është bazuar në natyrën njerëzore; në tendencat natyrore drejt mënyrës së veçantë të sjelljes dhe në aftësitë e arsyes, për të dalluar kursin e drejtë të sjelljes. Meqenëse natyra njerëzore ka disa tipare të caktuara fikse, rregullat e sjelljes, që u korrespondojnë këtyre tipareve, janë quajtur ligje natyrore.
Ligji, thotë Akuini, ka të bëjë në radhë të patë me arsyen. Drejtuese dhe matëse e veprimit është arsyeja, sepse i takon arsyes të drejtojë të gjithë aktivitetin e njeriut drejt qëllimit të tij. Ligji natyror është i diktuar nga arsyeja. Akuini argumenton se përderisa Zoti krijoi të gjitha sendet, natyra njerëzore dhe ligji natyror kuptohen më mirë si produkte të urtësisë ose të arsyes së Zotit. Nga kjo pikëpamje Akuini dalloi katër lloje të ligjit:
Ligji i përjetshëm – Ky ligj i referohet faktit se “i gjithë universi drejtohet nga Arsyeja hyjnore. Prandaj ideja e vërtetë e drejtimit të sendeve nga Zoti si Drejtues i universit, ka natyrën e ligjit. Njëkohësisht duke qenë se konceptet e Arsyes Hyjnore për sendet nuk ndryshojnë në kohë, por janë të përjetshme…atëherë këto ligje do të quhen të përjetshme”.
Ligji natyror – Për Akuinin ligji natyror ka të bëjë me atë pjesë të ligjit të përjetshëm, të amshuar, që i përket në mënyrë të veçantë njeriut. Arsyetimi i tij është ky: “të gjitha sendeve u përket diçka nga ligji i përjetshëm…ato mbajnë vulën e tij”. Dhe prej këtej të gjitha sendet “nxjerrin shmangiet reciproke të qëllimeve dhe veprimeve të tyre”. Akuini thotë se “kjo pjesëmarrje e ligjit të përjetshëm në krijesat racionale quhet ligj natyror” dhe se “ligji natyror nuk është gjë tjetër veçse pjesëmarrja e krijesave racionale në ligjin e përjetshëm”.
Ligji njerëzor – Ky ka të bëjë statutet e veçantë të qeverisjes. Këta statute ose ligje njerëzore rrjedhin nga parimet e përgjithshme të ligjit natyror. Ashtu si “ne nxjerrim konkluzione nga shkenca të ndryshme”, nga “njohja natyrore e parimeve të pashfaqura”, po kështu “nga parimet e ligjit natyror…arsyeja njerëzore ka nevojë të nxjerrë përcaktime më të veçanta për çështje të caktuara”. Këto përcaktime të veçanta, të nxjerra nga arsyeja njerëzore, quhen ligje njerëzore. Akuini argumenton se ajo që i jep një rregullsi karakterit të ligjit është dimensioni moral; është përputhja e tij me parimet e ligjit natyror; është pajtueshmëria e tij me ligjin moral. Duke marrë formulën e shën Augustinit se “ajo që nuk është e drejtë, duket se nuk mund të jetë aspak ligj”, Akuini thotë se “çdo ligj njerëzor ka aq drejtësi nga ligji natyror sa ai rrjedh prej ligjit natyror”. Por ai shton: “në qoftë se në ndonjë pikë, shmanget nga ligji natyror, ai nuk është më ligj, por një shtrembërim i ligjit”.
Ligji hyjnor – Funksioni i ligjit thotë Akuini, është ta drejtojë njeriun tek qëllimi i tij. Përderisa njeriu është i orientuar drejt qëllimit për lumturi të përjetshme, përveç lumturisë së tij të përkohshme, atëherë duhet të jetë edhe një lloj ligji, i cili mund ta drejtojë atë tek qëllimi mbinatyror. Lumturia e përjetshme drejt së cilës është orientuar njeriu, thotë Akuini, është ‘në përpjesëtim me aftësitë natyrore të njeriut’. Prandaj ‘është e domosdoshme që përveç ligjit natyror dhe atij njerëzor, njeriu duhet të orientohet drejt qëllimit të tij, drejt një ligji të dhënë nga Zoti’. Ligji hyjnor është i vlefshëm për njeriun nëpërmjet zbulimit të Zotit, dhe gjendet në shkrimet e shenjta. Ai nuk është produkt i arsyes njerëzore, por i është dhënë njeriut nëpërmjet hirit të Zotit, për t’u siguruar njerëzve dije, se çfarë duhet të bëjë për të plotësuar qëllimet natyrore dhe veçanërisht qëllimet e tyre mbinatyrore. Ligji hyjnor rrjedh direkt nga Zoti, nëpërmjet zbulimit të Zotit; është një dhuratë e hirit të Zotit, prandaj njerëzit orientohen për tek qëllimet e tyre mbinatyrore, duke iu përmbajtur virtyteve më të larta, ose virtyteve teologjike të besimit, të shpresës dhe të dashurisë. Këto virtyte “janë frymëzuar jo nga ndonjë fuqi natyrore e njeriut, por nga hiri i Zotit.
 
SHTETI

Shteti, thotë Akuini, është një institucion natyror. Akuini ka vazhduar teorinë e Aristotelit nga e cila ai ka marrë farën se “njeri për nga natyra është kafshë shoqërore”. Aristoteli mendonte se shteti mund t’i siguronte të gjitha nevojat e njeriut, sepse ai njihte vetëm nevojat natyrore të njeriut. Akuini nga ana tjetër besonte se përveç nevojave të tij materiale ose natyrore, njeriu ka gjithashtu qëllime mbinatyrore. Shteti nuk është i pajisur për t’u marrë me këto qëllime të fundit të njeriut. Është kasha që e orienton njeriun tek këto qëllime.
Shteti sipas kësaj pikëpamje është krijuar nga Zoti dhe ka funksionet që i ka dhënë Zoti. Akuini thotë se “në shtet edhe njeriu i pafajshëm mund të jetojë në shoqëri”. Por, “një jetë e përbashkët nuk mund të ekzistojë në qoftë se dikush nuk kontrollon dhe nuk kujdeset për të mirën e përbashkët”. Funksioni i shtetit është të sigurojë të mirën e përgjithshme duke ruajtur paqen, duke organizuar veprimet e qytetarëve, që të jenë në harmoni; për të përballuar jetën dhe për të shmangur, sa më shumë që të jetë e mundur, pengesat për një jetë të mirë. Interesimi i shtetit për jetën e mirë, i jep atij jo vetëm një funksion që lidhet me qëllimin e fundit të njeriut, por gjithashtu shpjegon pozicionin e shtetit në lidhje me kishën.
Shteti është i nënshtruar ndaj kishës. Të thuash këtë nuk don të thotë se Akuini e konsidronte Kishën një supershtet. Akuini nuk sheh ndonjë kontradiktë në thënien se shteti ka një sferë ku ai ushtron funksionin e tij legjitim dhe shprehjes se ai duhet t’i nënshtrohet vetë kishës. Përderisa kemi aspekte të jetës njerëzore, që merren me qëllimet mbinatyrore të njeriut, shteti nuk duhet të vendosë pengesa arbitrare për të çrregulluar jetën shpirtërore të njeriut. Kisha nuk e kundërshton pavarësinë e shtetit; ajo vetëm thotë se shteti nuk është absolutisht i pavarur. Qëllimi shpirtëror i njeriut nuk mund të arrihet, thotë Akuini, “me anën e fuqisë njerëzore, por me anën e fuqisë hyjnore”. Shteti duke siguruar të mirën e përbashkët të qytetarëve, duhet të kujdeset si për qëllimet e tij të përbashkëta; por duhet të jetë i ndërgjegjshëm për qëllimet shpirtërore të njeriut. Në këto rrethana, shteti nuk bëhet kishë, por sovrani “duhet të urdhërojë për ato gjëra, të cilat çojnë drejt lumturisë qiellore dhe të ndalojë, sa më shumë të jetë e mundur, ato që janë kundër tyre”. Në këtë mënyrë, Akuini afirmoi legjitimitetin e shtetit dhe pavarësinë e tij në sferën e vet, duke e nënshtruar atë ndaj kishës vetëm për qëllimet e fundit shpirtëror.
 
NJERIU DHE NJOHJA

Njeriu – njeriu thoshte ai është një substancë fizike. Njeriu është uniteti i trupit dhe shpirtit të tij. Pa shpirtin trupi nuk do kishte formë. Engjëjt janë inteligjenca e pastër dhe nuk kanë trup, ndërsa njeriu, megjithëse është një krijesë racionale ka si atribut të tij të veçantë të ekzistojë dhe të funksionojë si njeri vetëm kur është i bashkuar si trup dhe shpirt. Përderisa shpirti përcakton formën e njeriut, atëherë është shpirti që i jep njeriut jetën, të kuptuarit dhe funksionet fizike të veçantë të tij. Shpirti gjithashtu, i jep njeriut aftësinë për të ndijuar; fuqinë e intelektit dhe të vullnetit. Aftësia më e lartë e njeriut ndodhet në intelektin e tij, duke e bërë atë një kafshë racionale dhe duke i dhënë atij mjetet për të arritur soditjen e Zotit.
Njohja – Akuini vazhdoi teorinë e njohjes së Aristotelit. Ai ishte tepër i impresionuar me përgjigjen e Aristotelit ndaj atyre ë dyshonin, nëse mendja njerëzore mund të arrijë ndonjë njohje të sigurtë për një objekt. Akuini pranoi teorinë e Aristotelit, duke thënë se mendja njerëzore njeh ato me të cilat konfrontohet si objekte konkrete reale. Mendja është e aftë të kapë atë që është e përhershme dhe e qëndrueshme brenda sendeve të ndijuara. Kur ne perceptojmë sendet pse personat, ne njohim thelbin e tyre; për shembull, pemën dhe njeriun, edhe pse ato janë në procesin e ndryshimit. Ajo, që ne njohim rreth tyre është se ato janë në ndryshim; është se ato janë më shumë ose më pak një pemë ose një njeri, , por ne nuk kemi dyshim se çfarë janë ato. Shkurt, intelekti shikon universalen në sendet e veçanta. Ndryshe nga inteligjenca engjëllore, mendja njerëzore, e cila është e përbërë nga fryma dhe trupi, ka si objekt natyror të njohjes vetitë thelbësore të sendeve fizik. Intelekti aktiv njerëzor është i aftë, thotë Akuini, të njohë aspektet e kuptueshëm të objekteve shqisorë, duke zbuluar në sendet individuale thelbet universale.