Wobec Islamu XCVIII

Pakistan – w poszukiwaniu muzułmańskiej tożsamości

W październiku świat obiegły dramatyczne informacje z północno- zachodniej części Pakistanu. W Peszawarze dokonano najkrwawszego w tym roku zamachu, zabijając ponad sto osób, nie szczędząc kobiet i dzieci. Nasilające się w tym kraju ataki terrorystyczne są odpowiedzią talibów i Al-Kaidy na wymierzoną przeciwko nim ofensywę wojsk amerykańskich i rządowych. Z Pakistanu dochodzą również informacje o łamaniu praw człowieka i trudnej sytuacji mieszkających tam wyznawców innych religii, przede wszystkim chrześcijan.

Islamska Republika Pakistanu – jak brzmi oficjalna nazwa tego kraju – położona jest nad Morzem Arabskim, w południowej części Azji, granicząc z Indiami, Chinami, Afganistanem i Iranem. Historia Republiki związana jest z Indiami i panowaniem Brytyjczyków. Powszechnie uważa się, że Pakistańczycy odwrócili się od Indii, zwracając się w stronę Arabii. W 1947 r. odłączyli się od brytyjskich Indii, tworząc samodzielne państwo, powstałe w imię islamu – co w świecie muzułmańskim stanowi swoisty ewenement. Nasilające się konflikty na tle religijnym pomiędzy muzułmanami a hindusami doprowadziły w połowie XX w. do podziału Indii na Republikę Indii i Pakistan Wschodni i Zachodni. W roku 1971 część wschodnia odłączyła się, tworząc niepodległy Bangladesz, a część zachodnia utworzyła państwo Pakistan. To wydarzenie wywołało ogromne szkody między zwaśnionymi stronami i spowodowało wzajemną niechęć muzułmanów i hindusów, utrzymującą się do dziś. Spory o granice państwa wydają się nie mieć końca, jak choćby ten – trwający już od lat 50. XX w. – między Pakistanem a Indiami o Kaszmir. Skomplikowana struktura etniczna sprawia, że Pakistan jest mozaiką kultur i języków.

Zamieszkały przez ponad 175 mln ludności Pakistan jest drugim co do liczebności krajem muzułmańskim na świecie (przypomnijmy, że najliczniejszym jest omawiana ostatnio Indonezja). 95 proc. Pakistańczyków to muzułmanie, a pozostali wyznają inne religie, głównie hinduizm i chrześcijaństwo.

Mimo jednorodności religijnej pakistańscy muzułmanie nie stanowią jednak monolitu. Dzielą się nie tylko na sunnitów i szyitów (którzy z kolei tworzą szereg drobniejszych ugrupowań), ale ze względu na różnice światopoglądowe oraz odmienne sposoby interpretacji zasad doktrynalnych i kultowych wyróżnia się cztery zasadnicze grupy wśród pakistańskich muzułmanów: ortodoksyjną, suficką, liberalno-modernistyczną i fundamentalistyczną.

Ortodoksyjne środowiska reprezentują sunniccy ulemowie, uznawani za stróżów tradycji i struktur instytucjonalnych. Ulemowie troszczą się o utrzymanie jedności islamskiej wspólnoty (ummy) oraz czuwają na zachowaniem przez społeczeństwo prawowierności prawd wiary i czystości praktyk religijnych zgodnych z obowiązującym w Pakistanie prawem szarijatu. Ortodoksyjny islam oddziaływa na społeczeństwo przez meczety i stanowiące specjalny rodzaj szkół – madrasy. Szacuje się, że w Pakistanie istnieje prawie ćwierć miliona meczetów, które – w przeciwieństwie do wielu innych krajów muzułmańskich – działają poza kontrolą państwa. Madrasy uchodzą za centra nauczania klasycznego islamu i ostoję ortodoksji. Stanowią rozbudowany system, finansowany przez instytucje religijne i osoby prywatne. Ulemowie zorganizowani są w kilku dominujących partiach politycznych.

Pakistański sufizm natomiast ma dwie formy. Pierwsza rozwija się przede wszystkim wśród ludności wiejskiej i kojarzona jest z nieortodoksyjnymi rytuałami i praktykami religijnymi, takimi jak: wiarą w świętych oraz przekonanie o duchowej jedności między mistrzem a uczniem. Druga forma sufizmu ma charakter intelektualny i występuje głównie w środowiskach miejskich. Związani z nią pakistańscy intelektualiści uważają mistykę muzułmańską za istotę islamu, którego metafizyka stanowi ich zdaniem odpowiedź na zachodni materializm.

Reformatorzy czy moderniści islamscy w Pakistanie nawiązują do idei dziewiętnastowiecznego myśliciela, Sajjida Ahmada Khana (1817-1898), który nawoływał do zreformowania systemu edukacji. Podkreślając rolę krytycznego myślenia, moderniści twierdzą, że słynną zasadę idżtihadu (czyli niezależnego rozumowania), odnoszącą się do prawodawstwa muzułmańskiego, można również przenieść na płaszczyznę doktrynalną. Idee islamskiego modernizmu głosił również znany poeta i filozof Muhammad Iqbal (1877-1938). Najznamienitszym jego uczniem był Fazlur Rahman (1919-1988), który nawoływał do przeformułowania islamskiej doktryny i praktyk społeczno-prawnych w kontekście współczesności.

Mimo iż muzułmanie zamieszkujący tereny dzisiejszego Pakistanu posiadali bogatą tradycję liberalno-modernistyczną, od lat 80. XX w. w szybkim tempie nasiliły się tendencje fundamentalistyczne. Pakistańscy radykałowie skupiają się przede wszystkim wokół religijno-politycznej organizacji Dżama’ati Islami, uznawanej za jedną z najważniejszych i najlepiej zorganizowanych w islamskim świecie. Jej członkowie odgrywali decydującą rolę w opracowaniu konstytucji pakistańskiej a także w kształtowaniu środowisk intelektualnych i politycznych. Występując przeciwko zeświecczonemu liberalizmowi, komunizmowi i islamskiemu modernizmowi, Dżama’ati stała się synonimem konserwatyzmu, radykalizmu i polityzacji islamu we współczesnym Pakistanie.

Adam Wąs SVD