WOBEC ISLAMU XCVI

Muzułmańskie rozumienie ubóstwa 

Tegoroczne orędzie z okazji zakończenia ramadanu i Święta Łamania Postu Papieska Rada do spraw Dialogu Międzyreligijnego zatytułowała Chrześcijanie i muzułmanie: wspólnie w walce z ubóstwem. Również organizatorzy przypadającego na 26 stycznia 2010 roku X Dnia Islamu w Kościele katolickim w Polsce podjęli temat wspólnego, tzn. chrześcijańsko-muzułmańskiego przeciwdziałania ubóstwu. Warto więc przyjrzeć się, jak wyznawcy islamu rozumieją ten problem i w jaki sposób do niego podchodzą. Tym bardziej, że ich religia zachęca do korzystania z dóbr tego świata, uznając bogactwo za rodzaj błogosławieństwa. Muzułmanie motywowani są do zdobywania dóbr materialnych (7,32; 3,14), ale muszą uważać, aby zdobyty majątek nie stał się dla nich źródłem zła i negatywnej postawy wobec innych. Natomiast ubóstwo uważane jest w ortodoksyjnej tradycji muzułmańskiej za poważny problem społeczny, którego skutki należy usuwać wszelkimi możliwymi sposobami.

Wyznawcy islamu wierzą, że Bóg powołał ich do stworzenia porządku społecznego na świecie (2,143) opartego na jedności i równości wszystkich wierzących. Życie moralne i sprawiedliwość społeczna mają wyeliminować wyzysk ekonomiczny i wykorzystywanie słabszych. Idealny porządek społeczny i moralny, do którego nawołuje Koran, jest – zdaniem muzułmanów – możliwy do zrealizowania, jeśli wszyscy ludzie – zamiast podporządkowywać swe działania interesom prywatnym, etnicznym czy narodowym – będą posłuszni Bożej woli wyrażonej w islamskim prawie. W tej perspektywie muzułmanie rozumieją również ubóstwo.

Arabski termin oznaczający ubóstwo to fakr (natomiast ubogi to fakir, l. mn. fukara). W różnych odmianach występuje on w Koranie dwanaście razy. Dwukrotnie dotyczy ubóstwa duchowego, które czyni człowieka niezdolnym do pełni życia. Użyty w pozostałych dziesięciu wersetach odnosi się do ubóstwa materialnego, wobec którego należy zająć stanowisko, a konkretnie okazując pomoc potrzebującym i otaczając ich należytą troską. Te fragmenty Koranu wyrażają nie tylko oczekiwania, jakie biedni mają względem bogatych, ale wyraźnie mówią o prawie ubogich do otrzymywania pomocy.

Zgodnie z zaleceniem Koranu muzułmanie powinni otaczać opieką słabszych członków wspólnoty, szczególnie biednych, kobiety, wdowy, sieroty, a w przeszłości również niewolników (4,2.12; 90,13-16). Prawo szarijatu potępia gromadzenie dóbr niezgodne z duchem islamskim. Muzułmanie zobowiązani są do przekazywania (2,5%) rocznego dochodu na cele charytatywne (9,60). Ten rodzaj obowiązkowej jałmużny, znany jako zakat, należy do podstawowych filarów islamu. Jego celem jest budzenie świadomości społecznej i odpowiedzialności za współwyznawców oraz eliminowanie przyczyn ubóstwa na świecie, a pośrednio także powstrzymywanie bogatych przed niepohamowanym bogaceniem się. Historia islamu pokazuje jednak, że głoszony ideał nie zawsze był urzeczywistniany. Część społeczeństwa zawsze żyła w przepychu, zapominając nawet o potrzebujących współwyznawcach. Muzułmańskiemu zarządzaniu dobrami materialnymi powinno zawsze towarzyszyć przekonanie, że człowiek jest wprawdzie zastępcą Boga na ziemi (chalifa), ale ostatecznie wszystko należy do Boga.

W tradycji muzułmańskiej istnieją również kierunki uznające bogactwo za przeszkodę na drodze wiary. Ten pogląd reprezentują przede wszystkim mistycy, dla których ubóstwo ma ogromną wartość. W historii islamu znane są przypadki sufich, którzy rezygnowali z wszelkich dóbr materialnych. Od IX wieku tej postawie nadano charakter filozoficzny i duchowy, zmieniając znaczenie człowieka ubogiego. Fakir stał się synonimem osoby niepotrzebującej niczego i nikogo poza Bogiem. Nie odrzucając muzułmańskiej zasady o wierze, dobrych uczynkach i pobożnym życiu, mistycy islamscy uważali jednak, że tylko biednym przypadnie największa nagroda w życiu przyszłym. Owa wyższość ubogich nad bogaczami stała się centralnym tematem mistyki islamskiej.

Ortodoksja krytykuje jednak postawę sufich, wskazując, że islam zaleca swoim wyznawcom czynne, a nie bierne poddawanie się Bożej woli. „Czynne” oznacza zaangażowanie się w przemianę i poprawę sytuacji gospodarczej oraz rozwiązywanie problemów społecznych. Natomiast dla sufich wysiłki zmierzające do poprawy ziemskiej egzystencji nie mają żadnego znaczenia. Niektóre środowiska muzułmańskie zarzucają nawet mistykom, że ich postawa przyczyniła się do zahamowania rozwoju, a w niektórych przypadkach do zacofania świata muzułmańskiego.

Koran i spisana tradycja nie zawierają wskazówek, które podkreślałyby wartość ubóstwa. Niektóre hadisy doceniają wprawdzie walory życia ascetycznego, ale odnoszą się negatywnie do świadomie wybranego ubóstwa materialnego. Jest ono postrzegane jako zagrożenie wiary, moralności, rodziny i uznawane za chorobę społeczną. Myślenie nadające wartość ubóstwu jest więc ortodoksyjnemu islamowi zupełnie obce. Zgodnie z prawowierną nauką muzułmanin powinien zdobywać dobra materialne, które gwarantują utrzymanie oraz zaspokojenie potrzeb indywidualnych i społecznych.

Adam Wąs SVD