U źródeł soborowego przełomu

Posoborowe spotkania Pawła VI z żydami 

Pod wszystkimi dokumentami Soboru Watykańskiego II widnieje podpis: Ego Paulus Catholicae Ecclesiae Episcopus – „Ja, Paweł, Biskup Kościoła Katolickiego”. Dopiero potem następują dalsze podpisy Ojców soborowych. Przyjąwszy i ogłosiwszy uchwały Soboru, Paweł VI zajął się odtąd wprowadzaniem ich w życie. Na odcinku relacji z judaizmem znalazło to m.in. wyraz w jego spotkaniach z żydami. Jedną z nowości, jakie wprowadził, były podróże apostolskie, będące również okazją do dialogu. Spotykał się on z żydami już podczas pierwszej w naszej epoce papieskiej podróży zagranicznej, gdy jeszcze przed uchwaleniem soborowej Deklaracji Nostra aetate udał się do Ziemi Świętej. Specjalne spotkania z wyznawcami judaizmu miał w czasie dwóch podróży już posoborowych – do Turcji i Kolumbii. Oba odbyły się w przedstawicielstwach Stolicy Apostolskiej. Na papieskie wizyty w synagogach trzeba było jeszcze czekać aż do pontyfikatów Jana Pawła II i Benedykta XVI. Oba spotkania Pawła VI otoczone były pewną dyskrecją. Nie było oficjalnych nagrań, tak że nie pozostawiły one po sobie śladu w archiwum dźwiękowym Radia Watykańskiego. Tym niemniej w Watykanie zdawano sobie sprawę z wielkiej wagi papieskich wypowiedzi przy tych okazjach i zamieszczono je zarówno w roczniku „Działalność Stolicy Świętej” (L’attività della Santa Sede), jak i w oficjalnym „dzienniku ustaw” Stolicy Apostolskiej, czyli Acta Apostolicae Sedis.

Gdy w 1967 r. Paweł VI udał się do Turcji, wśród witających go rano 25 lipca na lotnisku w Stambule był też naczelny rabin tego miasta, dr David Aseo. O ósmej wieczorem w tamtejszej delegaturze apostolskiej papież spotkał kolejno korpus dyplomatyczny, patriarchę ormiańskiego, wielkiego muftiego stojącego na czele muzułmanów, a wreszcie naczelnego rabina Stambułu. Temu ostatniemu powiedział:

„W Pańskiej osobie pozdrawiamy żydowską wspólnotę religijną. Świadomy wielkiego dziedzictwa duchowego, wspólnego ludowi Nowego Testamentu i potomstwu Abrahama, Sobór Watykański II pragnął zachęcić chrześcijan i żydów do wzajemnego poznawania się i szacunku, opartego przede wszystkim na Biblii i rozwijanego w braterskim dialogu. Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba, którego czcimy, jest Bogiem pokoju, a nie udręczenia dla swego ludu i dla wszystkich narodów. Błagamy, by zesłał na was i na nas obfitość swoich błogosławieństw”.

Publikując w Acta Apostolicae Sedis ten tekst, odnotowano w przypisie odniesienie do 4. punktu soborowej Deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate. Fragment tego tekstu, dotyczący wspólnego dziedzictwa duchowego chrześcijan i żydów, ze względu na które Sobór zaleca wzajemne poznawanie się i szacunek, zwłaszcza przez studia biblijno-teologiczne i braterski dialog, Paweł VI wprost przytoczył, przemawiając do przedstawicieli żydowskiej wspólnoty stolicy Kolumbii. Był tam w 1968 r. na Międzynarodowym Kongresie Eucharystycznym. Spotkanie z żydami, w tym z naczelnym rabinem Bogoty, którego nazwiska urzędowe publikacje watykańskie nie podają, odbyło się 23 sierpnia o dziewiątej wieczorem w nuncjaturze apostolskiej. Papież podkreślił, że Sobór Watykański II „poważnie przestudiował relacje między Kościołem katolickim a judaizmem”, a po zacytowaniu wspomnianego urywku Nostra aetate powiedział:

„Wśród bogactw tego wielkiego wspólnego dziedzictwa pragniemy dziś przypomnieć wiarę w jedynego Boga, który wykracza poza wszelkie ludzkie kategorie, a równocześnie objawił się jako Ojciec. Bóg stworzył człowieka na swój obraz. Podzielamy wiarę, że zgodnie z wielkim przykazaniem miłości Boga i bliźniego, skonkretyzowanym w Dekalogu i innych regułach życia, jesteśmy powołani do pełnienia woli Bożej i służby jedni drugim. Zechciałby Bóg, abyśmy w ten sposób doszli kiedyś wszyscy do udziału w pełnej chwale w nowym niebie i na nowej ziemi. Prosimy Boga, niech błogosławi naszym wysiłkom owocnej współpracy dla dobra całej ludzkości, aby nadszedł dzień, w którym wszystkie ludy tym samym głosem będą wzywać Pana i służyć Mu jednomyślnie”.

W urzędowych watykańskich wydaniach wszystkie te stwierdzenia opatrzono odniesieniami do tekstów Starego Testamentu z ksiąg Izajasza (63, 16; 65, 17), Powtórzonego Prawa (5; 6, 5), Kapłańskiej (19, 18) i Sofoniasza (3, 9).

Paweł VI spotykał się z przedstawicielami świata żydowskiego również w Watykanie. Prywatne audiencje nie pozostawiały po sobie oficjalnych przemówień ani komunikatów, ale kiedy 15 stycznia 1973 r. papież przyjął premier Goldę Meir, odnotowano to komunikatem zamieszczonym na łamach L’Osservatore Romano, a później w odnośnym roczniku z serii „Działalność Stolicy Świętej” (L’attività della Santa Sede 1973). Poinformowano w nim, że na audiencji obecny był też Amiel Najar, ambasador Izraela we Włoszech – jako, że Stolica Apostolska nie utrzymywała jeszcze wówczas stosunków dyplomatycznych z państwem żydowskim. Rozmowa trwała około godziny. Jej temat to sytuacja na Bliskim Wschodzie i szczególne problemy Ziemi Świętej. Papież, „przypomniawszy historię i cierpienia narodu żydowskiego, przedstawił punkt widzenia Stolicy Apostolskiej na kwestie związane z jej misją humanitarną, jak problem uchodźców i sytuacja różnych wspólnot żyjących w Ziemi Świętej, oraz na te, które są właściwe jej misji specyficznie religijnej, gdy chodzi o Miejsca Święte i sakralny, uniwersalny charakter miasta Jerozolimy”. Ze strony Izraela premier podkreśliła wolę pokoju i negocjacji, zwróciła jednak przy tym uwagę na zjawisko terroryzmu i szczególną sytuację wspólnot żydowskich w pewnych częściach świata. Na koniec Ojciec Święty życzył, by sprawiedliwość i prawo doprowadziły do pokoju między wszystkimi ludami Bliskiego Wschodu. Wyraził też „gotowość Stolicy Apostolskiej do uczynienia wszystkiego, co w jej mocy, dla osiągnięcia tego celu” – czytamy w komunikacie z 1973 r. I można chyba powiedzieć, że przez 36 lat, które od tego czasu upłynęły, Stolica Apostolska tym wytycznym pozostała wierna.

A. Kowalski, rv