Sot me 21 korrik kujtojmë përvjetorin e vdekjes së poetit shkodran Gaspër Palit
(21.7.2009 RV)Duke shfletuar kalendarin historik, sot me 21 korrik kujtojmë
përvjetorin e vdekjes së poetit shkodranë Gaspër Palit.Mbi jetën dhe veprimtarinë
e këtij poeti të ri dhe elegant shqiptar, ju propozojmë shkrimin e Prof. Alfred Çapalikut
Jeta e Gaspër Palit nuk qe thjesht një ekzistencë, por në radhë të parë një esencë.
U lind në Shkodër, në një shtëpi dy katesh të lagjes Serreq, me 14 gusht 1916, kur
në të gjitha pemët ndihej muzika e gjinkallave. Kur foshnja bënte rrugën e parë nga
materniteti, nëpër kalldrëme trokiste djegaguri . . . Nëna, Luçia – shtëpiake,
ishte bijë e familjes Daberdaku. Babai Kola – çikrrimtar në rrënim e sipër, punonte
në pazarin e Shkodrës. Bashkëshortët nxorrën në dritë plot 11 fëmijë, të fundmin Gasprin.
Emri qe i përsëritur, mbasi vëllai i madh, që vdiq rreth të njëzetave quhej po ashtu.
I lindur më tepër në një komunitet, se sa në një familje, Gaspri u rrit me ndjenjën
e respektit ndaj të tjerëve dhe me atë të përkujdesjes së të tjerëve ndaj tij. Babai
qytetar, ndonëse kishte për të ushqyer një ekip fëmijësh, u dha që të gjithëve arsim
në vend e dy prej tyre (Zefit dhe Gasprit) edhe dije të thella në shkollimin e lartë
jashtë shtetit. Gaspri kreu shkëlqyeshëm filloren e pesë klasat e gjimnazit françeskan
në qytetin e lindjes. Aty u dashurua pas muzikës, lëndë që e jepte At Martin Gjoka,
ngritës i orkestrës frymore "Illyricum", ku Gaspri qe instrumentist flauti e më pas
i trombës sibemol. Repertori i zgjedhur i partiturave: "Tango të famshme – Kumparsita
– Plegaria – Xhelozia", që ruhet në shtëpinë e mbesës, Luçi Pali (Shantoja), dëshmon
se ai e ka njohur mirë muzikën në përgjithësi e thellësisht atë që ekzekutonte me
pasion. Shokë shkolle e pjesëtarë orkestre me Gasprin qenë muzikantët e talentuar
Prenkë Jakova, Tonin Harapi, Simon Gjoni, Çesk Zadeja, si dhe dramaturgu Kolë Jakova,
i cili kujton: "Në vitin 1929, Martin Gjoka riorganizoi bandën e vjetër "Illyricum"
dhe aty mora pjesë edhe unë (me klarinetë)".1 Tek ajo bandë Gaspri u mbrujt me
kulturën e traditën e muzikës popullore dhe u njoh me disa pjesë të kompozitorëve
të huaj. Me Prenkë Jakovën, në shtëpinë e tij, nëpërmjet disqeve të gramafonit apo
të një radioje të vjetër, dëgjon muzikën e Shubertit, Puçinit, Hajdenit, Mozartit. Në
bankat e liceut françeskan ku drejtorë qenë Gjergj Fishta e Frano Kiri dhe mësues
Anton Harapi, Bernardin Palaj, Justin Rrota, Marin Sirdani, apo lulja e inteligjencies
së kohës; Gaspër Pali çan shtegun e vet poetik, që pesëmbëdhjetë vjeç, me dy sonete
në sistemin metrik të kodifikuar si dhe me një vjershë "Djepi i vorfën" – ndikim nga
poezia popullore qytetare. Me 4 mars 1933 përmes një eseje 4 faqesh, 17 vjeçari paraqet
formimin e tij filozofik, në një apologji idealiste model: "Mbi natyrë të Zotit". Me
11 korrik të atij viti Gaspër Pali me 16 shokë të liceut "Illyricum" themeloi Shoqninë
"Djelmnia Antonjane" e njohur për vlerat e saj kulturore, fetare e atdhetare. Nga
regjistri i mbledhjeve të para na kanë mbërritur 2 vargje, shkruar pranë firmës së
Gaspër Palit:
"Në mes të tjerëve pa zjarr mbete". "Në shpia derdhet
veç ankim". Përmes tyre liceisti pasqyronte plagët që kishte vendi ynë në ato
vite. 2 Përballë shtëpisë së familjes Pali banonte këngëtari i mirënjohur popullor
Kolë Gurashi që i gjinikoi të riut pasionin për mbledhjen e folklorit dhe studimin
e tij. Asaj rruge Gaspri nuk do t'i ndahej edhe kur të afirmohej si shkrimtar. Me
23 prill 1933, përmes modifikimit të Statutit Themeltar të Shtetit, shkollat private
u mbyllën. Gaspri kaloi në degën klasike të Gjimnazit të Shtetit Shkodër, ku mori
dëftesën e pjekurisë në seksionin e pranverës të vitit shkollor 1934-1935. Bankat
qenë skrivania e lirikave të tij prekëse e njëkohësisht vendi ku mori vlerësimet dhe
vërejtjet e dy Filipëve: Filip Ndocajt, shokut të klasës dhe Filip Fishtës, profesorit
kompetent të letërsisë. Një vëlla tre vite më i madh se Gaspri, Zefi, që po specializohej
për mjek në Vjenë, e frymëzonte të ndiqte studimet e larta. Por me se? Rioshi kërkoi
bursë shtetërore, por nuk iu dha. Boshllëkun e vitit shkollor 1935-1936, që e kaloi
si i papunë, e mbushi disi me debutimin me 15 shkurt 1936, në revistën "Rilindja"
të Korçës. Poezia "Natë shtregullash" ishte shkruar në varg të çlirshëm, si ai i disa
poetëve të spikatur të atyre viteve, të cilët po sillnin njëkohësisht një formë dhe
një përmbajtje të re në letrat shqipe. Ky botim i suksesshëm jashtë Shkodrës, që
e shndërroi Gaspër Kolë Palin në një emër të ri arti në atdhe, e nxiti familjen të
bënte një sforcim, të tejkalonte për një çast gjendjen e pamundur ekonomike dhe ta
regjistronte poetin e ri, në tetorin e 1936-ës, në Fakultetin e Letërsisë të Firences
në Itali. Gaspri ndoqi studimet për katër vite rresht në të njëjtën degë me shkrimtarin
e ardhshëm Filip Ndocaj, me të cilin e lidhte një miqësi e kahershme qysh nga "Illyricum"-i.
Në Firence ai shoqërohej me mjaft studentë bashkëatdhetarë, që ia hiqnin paksa mallin
e vendlindjes. Megjithatë vitet e arta studenteske ai do t'i quante mërgim . . . Gaspër
Pali shkoi në qytetin e Dantes si poliglot. Ai dinte me themel, që nga liceu françeskan,
greqishten e vjetër, latinishten, italishten. Gjermanishten e mësoi si autodidakt
me ndihmën e të vëllait, Zefit, që më 1935 mbaroi studimet në mjekësi në Grac të Austrisë.
Librat në gjuhë të huaja, që ende sot ndodhen në bibliotekën e familjes Shantoja dëshmojnë
edhe përmes ndonjë shënimi të vogël të Gasprit, për formimin filologjik dhe për preferencat
e tij letrare. Sa mbërrin në Firence, në tetor e dhjetor 1936 Gaspri vendos lidhje
me revistën shkodrane "Cirka", tani me stofin e mbledhësit dhe argumentuesit të folklorit,
duke përdorur pseudonimin Gimi. Në janar të 1937 do të botojë aty një novelë folkloristike,
"Plaka jonë" ku do të shfaqet me profilin e prozatorit. Me 1 gusht 1937, kur vdiq
Ndre Mjeda, Gaspri ishte me pushime në Shkodër. Rregullat kërkonin që për një klerik
të thjeshtë varrimi të bëhej pa ceremoni. Por Gaspri me shokët antonjanë kërkuan trupin
e Poetit. Atëherë edhe kisha jezuite u vesh me të zeza. Mes blerimit të gjetheve,
në një nga kurorat, Gaspri kishte shkruar: "Universitarët – Mësuesit të vet". Kështu
poeti nderonte MJESHTRIN. Më 1938 nga Italia vendos lidhje me kryeqytetin shqiptar
duke botuar novelën "Prangat e arta" në gazetën "Java". Ndërsa më 1940 brenda Firences
do të botojë një poezi shqip, në revistën "Numero unico degli universitari albanesi". Tri
ngjarje tronditëse do ta plagosnin zemrën e poetit lirik. E para, pushtimi i atdheut
nga gjuhëfolësit e po atij vendi ku ai po kulturohej. E dyta, dashuria fundtrishtuar
me një vajzë siçiliane, studenten Kleyde, që papritmas sëmuret rëndë. E treta, ndarja
përfundimtare nga tromba, kur zbuloi përmes tingullit që i dilte nga mushkëritë, shenjat
e para të TBC-së. Ishin gjithsesi tepër për një 23 vjeçar hollak dhe sentimental,
që fliste gjithnjë me gjysmëton muzikor. Ja si shfaqet shkrimtari Gaspër Pali,
në një kujtim të 1937-ës, të letrarit të ri të asaj kohe Kolë Ashta: "Më flet
mbi letërsinë e re shqiptare, sidomos mbi veprat e Koliqit, të cilat e shtyjnë Palin
kah një drejtim i ri letrar . . . Një turmë shkrimtarësh endet në mendën e tij . .
. me nji hov të fuqishëm flet mbi shkrimtarët italianë të shekullit tonë. Pirandello,
D'Annunzio, Deledda, Verga, Fogazzaro ia shndrisnin shpirtin . . . Steinbek, Dostojevski,
Zweig, Neuman, Proust, Wilde, Buck, Hamsun e sa të tjerë përpihen prej shpirtit t'etshëm
qi lypë freskim".3 Le ta shohim këtë poet elegant në vargje dhe në paraqitje edhe
përmes dëshmisë gojore, dhënë në Romë me 08. 11. 1999, të zonjës Itale Koka, fiorentine: "Gaspër
Palin e kam pasur shok kursi. Ishte i gjatë, brun, me flokë të lëmuar e tepër të zinj,
që i shndrisnin mbi syze. Një dridhje e lehtë duarsh i vihej re kur niste të shkruante.
Serioz, plot edukatë, i njerëzishëm. E donte natyrën dhe i pëlqente të bënte shetitje.
I pëlqente të shkruante poezi dhe nganjëherë na i lexonte mua dhe burrit tim, Mikelit,
që ishte student shqiptar e njëkohësisht shok i ngushtë i Gasprit. Shpesh vizitonim
të tre muzetë, veçanërisht Galleria degli Uffizi. Gaspri dashurohej me gjërat e bukura
si p.sh. panorama e Firences e parë nga Piazzale Michelangelo, urat e bukura mbi lumin
Arno, gjërat antike, kishat artistike të restauruara dhe gjithça në to. Binte në kontemplacion
me qiellin. Kur i thoshim mbrëmjeve: A pe ndonjë yll tjetër?, nuk fyhej. Mik i mirë!
Megjithatë në bisedat e tij kishte diçka të trishtë . . ." Në fillim të viti shkollor
1940 – 1941 Dr. Gaspër Pali u emërua profesor i shqipes në Gjimnazin e Shtetit Shkodër,
ku afërsisht dy vite shkollore punoi me aftësi e zell. Revistat më në zë të kohës
kërkojnë të thithin firmën e poetit dhe penën e kritikut letrar Gaspër Pali. Kështu
drejtuesi i revistës "Shkëndija" në Tiranë, shkrimtari Ernest Koliqi, në hapësirën
e një viti (shtator 1941 – qershor 1942) i boton tri poezi dhe një ese. "Hylli i Dritës"
, sapo Gaspri kthehet në Shkodër, në shtator 1940 i boton një studim të gjërë mbi
letërsinë e huaj. "Cirka" në nëntor 1941 boton broshurën 31 faqesh "Cordignano në
gjyq para botës", ku Gaspri është bashkautor me një grup profesorësh të Gjimnazit
të Shtetit Shkodër. Broshura qe shembull i një polemike shkencore dhe pati një jehonë
të fortë në mbarë Shqipërinë e më tej. Por ky bum intelektual-artistik nuk vazhdoi
gjatë. Në gjysmë të dhjetorit 1941 Gaspri u sëmur për të mos u çuar nga shtrati. Më
tepër lexon në pesë gjuhë. Poezinë e fundit e shkruan në spitalin e Tiranës me 2 shkurt
1942. As kujdesi i të vëllait, Zefit, doktor ftiziatër-rentgenolog s'mundi t'ia zgjasë
jetën, që iu ndërpre, po në verë, po në Shkodër, me 21 korrik 1942, kur në të gjitha
pemët përhapej gumëzhima e mbytur e gjinkallave. Shuarja e yllit të Gaspër Palit
pikëlloi veçanërisht kolegët e penës, që mbetën me një frymëzues më pak. Letrave shqipe
iu përsërit si një skemë a si një makth vdekja e poetëve në rini. Kështu me Kolë Mirditën
(Helenaun), kështu me Millosh Gjergj Nikollën (Migjenin) , kështu me Veli Stafën(Platonicusin),
kështu me Gaspër Palin (Gimin), kështu . . .
"Kishte ndrrue jetë nji puntuer
i letrave shqipe . . . nji zemër që kishte vuejtë thellë jetën".4 Kështu do ta përcillte
në banesën e fundit një nxënës i tij. "Një shpresë e gjallë i fiket letërsisë
sonë. Nji lavrues i ri i dhanun me gjithë shpirt mbas letrave shqipe".5 Kështu do
ta kujtonte vetëm mbas tre muajve në Romë, studenti (më vonë Profesori) Kolë Ashta.
Ndërsa në Mars 1944, Agron Libhova do ta përgjithësonte: "Flamurtarët e kanë jetën
e shkurtë. Tue luftue ata bijnë".6 Të bëjnë përshtypje këto tre vlerësime menjëherë
pas vdekjes, që janë më tepër realiste se sa panegjerike; në një kohë kur Gaspër Pali
gjatë periudhës së tij të shkurtër krijuese (1931-1942) botoi gjithsej 13 krijime,
8 në prozë dhe vetëm 5 në poezi. Për të arritur tek epiteti "flamurtar" ndikoi patjetër
edhe botimi i 5 vjershave të tjera tek revista "Fryma", 1944, nga vëllimi "Bisedë
me vetvedin", që Gaspër Palit i mbeti në dorë si projekt. Por e vërteta rreth portretizimit
të saktë të Gaspër Palit nga bashkëkohësit në gjalljen e tij a fill pas vdekjes, bërë
në shtyp a në biseda të lira, është e thjeshtë. Ata kishin lexuar e komentuar edhe
dorëshkrimet poetike të Gaspër Palit, pra bisedën e tij me vetveten e me të tjerët
dhe kësisoj njihnin mirë bërthamën e saj rrezatuese. Tipik është rasti i shkrimtarit
Filip Ndocaj, të cilit Gaspër Pali ia besoi dorëshkrimet përfundimtare të veprës së
tij. Pas vitit 1944, në ndryshim nga të eskomunikuarit e mëdhenj: Fishta, Konica,
Prennushi, Palaj, Shantoja, Harapi, Koliqi, Haxhiademi etj., Gaspër Pali, ashtu pesimist
dhe sentimental, figuron në tekstet shkollore për shkollat e mesme, si p.sh. "Histori
e letërsisë shqipe" e Prof. Dh. S. Shuteriqit, Tiranë, 1960. Emri i përmendej në formën
e zvogëluar, G. Pali. Por as edhe një vjershë e G. Palit nuk përfshihej në antologjinë
letrare. Edhe pas botimit të 19 poezive të tij më 1959 nga shkrimtarët Nasho Jorgaqi
e Filip Ndocaj në vëllimin "Hyjt mbi greminë" (ku 5 poezi të tjera nuk e kaluan dot
provën e zjarrtë të censurës), gjendja nuk ndryshoi shumë. Përmendej me kujdes në
"Histori e letërsisë shqiptare", Tiranë, 1983; jepej ndonjë leksion për të në kuadrin
e poetëve minorë, në Universitetin Shtetëror të Tiranës, por vazhdonte të mos kishte
as edhe një përfaqësim në antologjitë shkollore. Gjithsesi duhet thënë se vepra e
Gaspër Pali u qëndroi gjithfarë revolucionarizimeve dhe luftërave klasore, jo me peshën
ideologjike të saj, por me finesën estetike. Dalja e vëllimit të hollë poetik më
1959 dhe ajo e përmbledhjes "Bisedë me vetvedin" më 2000 qenë një shërbim i madh për
njohjen më të plotë të poetit Gaspër Pali jo veç nga bashkëkohësit, të cilët kishin
një vizion të qartë, por në radhë të parë për brezat e rinj; të lexuesve, të shkrimtarëve,
të studiuesve. Personalitete të njohura të kulturës si Kolë Ashta (1942), Qemal
Draçini (1945;1995-botim postum), Mark Gurakuqi (1966), Rinush Idrizi (1972), Gjergj
Zheji (1988), Robert Elsie (1995), Robert Shvarc (1997), Perikli Jorgoni (2000) do
t'i kushtojnë një vëmendje të posaçme Gaspër Palit në librat, studimet, artikujt apo
intervistat, duke arritur majën në vlerësimin e argumentuar të Nasho Jorgaqit (2000):
"Pionier i poezisë moderne shqiptare".7 Nëse jeta e poetit u mbyll brenda gjysmës
së parë të shekullit të njëzetë, vepra e tij mbetet e hapur në shtrirjen e mjëvjeçarit
të tretë. Prof. As. Dr. Alfred Çapaliku