Shën Pali dëshmitar i Krishtit e përçues i Ungjillit ndër shqiptarë
(10.6.2009 RV)Në kuadrin e Vitit Jubilar Paolin, sot në Prishtinë u mbajt një
Simpozium shkencor kushtuar Shën Palit Apostull, organizuar nga Ipeshkvia katolike
e Kosovës në bashkëpunim me Parlamentin e Prishtinës e institucionet kulturore. Apostulli
Pal, është figurë e jashtëzakonshme, madje e paimitueshme e megjithatë, nxitëse,
frymëzuese e shembull për ne se si të përkushtohemi plotësisht ndaj Zotit e popullit
të tij, përveçse njeri që bashkëpunoi ngushtë me njerëzimin e me kulturat e ndryshme.
Po më hollësisht mbi simpoziumin kushtuar Shën Palit, nga Prishtina të ndjekim
shërbimin e Rabie Ibrajt… Jetëshkrimi
i Shën Palit Ju propozojmë biografinë e Shën Palit sipas Benediktit XVI
mbajtur në katekizmin e audiencës së përgjithshme në Vatikan më 27 gusht 2008. "Të
dashur vëllezër e motra, në katekizmin e fundit para pushimeve – dy muaj më parë,
në ditët e para të korrikut 2008, pata filluar një seri të re tematikash me rastin
e vitit kushtuar Shën Palit, duke u ndaluar tek bota në të cilën jetoi Shenjti. Sot
do të rifilloj e do të vijoj reflektimin mbi Apostullin e Popujve, duke propozuar
jetëshkrimin e tij të shkurtër. Me qenë se do t’ia kushtojmë të mërkurën e ardhshme
ngjarjes së madhe që ndodhi në rrugën e Damaskut, kthimit të Palit, që e ndryshoi
plotësisht jetën e tij, pas takimit me Krishtin, sot do të ndalohemi shkurtimisht
së bashku tek jeta e tij. Kulmet jetëshkrimore të Palit i gjejmë përkatësisht në Letrën
drejtuar Filemonit, në të cilën e quan veten ‘plak’ (Fil 9: presbýtes) dhe në veprat
e Apostujve, të cilat në çastin e mbytjes së Shtjefnit me gurë, e cilësojnë ‘të ri’
(7, 58: neanías). Të dyja cilësimet janë të përgjithshme, por, sipas llogarive të
lashta ‘i ri’ quhej njeriu rreth të tridhjetave, ndërsa ‘plak’, kur arrinte të gjashtëdhjetat.
Data e lindjes së Shën Palit varet, në mënyrë absolute, nga datimi i Letrës drejtuar
Filemonit. Sipas traditës, letra u shkrua gjatë burgimit romak, në mesin e viteve
’60. Pali duhet të ketë lindur në vitin 8, kështu duhet të ishte pak a shumë gjashtëdhjetë
vjeç, ndërsa në çastin e mbytjes me gurë të Shtjefnit, ishte 30 vjeç. Kjo duhet të
jetë kronologjia e saktë. E Viti kushtuar Shën Palit, që po kremtojmë, ndjek pikërisht
këtë kronologji. U zgjodh 2008-ta, duke menduar se Shenjti lindi pak a shumë në vitin
8. Sidoqoftë, ai lindi në Tars të Cilicisë (cfr At 22,3). Qyteti ishte kryeqendër
e zonës e në vitin 51 pas Krishtit aty pati qenë prokonsull vetë Marko Tulio Ciceroni,
ndërsa dhjetë vjet më pas, në vitin 41, Tarsi qe vendi i takimit të parë të Mark Antonit
me Kleoptarën. Hebre i diasporës, Pali fliste greqisht, megjithëse kishte një emër
me zanafillë latine, të prejardhur, për bashkëtingëllim, nga emri hebraik Saul/ Saulos,
e kishte nënshtetësinë romake. (cfr Vap 22, 25-28). Pali, pra, ndodhej në kufirin
e tri kulturave të ndryshme – romake, greke e hebraike - e ndoshta edhe për këtë arsye,
ishte i gatshëm t’i përshtatej frymës universalistike, ndërmjetësimit mes kulturave,
universalitetit të vërtetë. Ai mësoi edhe një punë dore, të cilën ka mundësi ta ketë
ushtruar edhe i jati, atë të mjeshtrit ‘për prodhimin e çadrave’ (cfr Vap 18,3: skenopoiňs),
që mbase duhet ta kuptojmë si zeje për punimin e leshit të ashpër të dhisë ose të
fijeve të linit, për të bërë rrogoza ose çadra (cfr Vap 20,33-35). Rreth moshës 12-13
vjeç, moshë në të cilën djali hebre bëhet mitzvŕ (hyn në moshën e pjekurisë), Pali
u largua nga Tarsi, për të shkuar në Jeruzalem, ku u edukua nga Gamalieli-Plaku, nip
i Rabinit të madh Hillél, sipas rregullave më të rrepta të farizeizmit, duke u bërë
zelltar i flaktë për mbrojtjen e Torahut mosaik (cfr Gal 1,14; Fil 3,5-6; At 22,3;23;6;26,5). “Pikërisht
mbi bazën e ortodoksisë të fuqishme fetare, që e mësoi në shkollën e Hillélit, në
Jeruzalem, ai pa në lëvizjen që njihej si e Jezusit të Nazaretit, një rrezik të madh
për identitetin judaik, për ortodoksinë e vërtetë të etërve. Që këtu shpjegohet
fakti pse ishte krenar kur e persekutonte Kishën e Hyjit, siç e pohon ai vetë tri
herë me radhë në Letrat e tij (1Cor 15,9; Gal 1,13; Fil 3,6). Ndonëse nuk është e
lehtë ta përfytyrosh konkretisht këtë persekutim, gjithsesi sjellja e tij ishte shprehje
e intolerancës. E megjithatë, pikërisht në këto rrethana, do të bënte kthesën e madhe
në rrugën drejt Damaskut. Por kjo ngjarje do të jetë në qendër të vëmendjes në katekizmin
e ardhshëm. Natyrisht, që nga ky çast, jeta e tij ndryshoi e ai u bë apostull i palodhshëm
i Ungjillit. Në fakt Pali hyri në histori më shumë për atë që bëri si i krishterë,
madje si apostull, sesa si farize. Tradita e ndan veprimtarinë e tij apostolike mbi
bazën e tre udhëtimeve misionare, të cilave u shtohet i katërti: ai i shkuarjes në
Romë si i burgosur. Të gjitha tregohen nga Luka në Veprat. Por kur flasim për udhëtimet
misionare, të parin duhet ta dallojmë nga dy të tjerët. Për të parin (cfr Vap 13-14)
Pali nuk pati përgjegjësi të drejtpëdrejtë, sepse udhëtimi, në të vërtetë, i qe besuar
Barnabës. Ata u nisën së bashku nga Anatolia mbi Oront, të dërguar nga kjo Kishë (cfr
Vap 13,1-3) e pasi ngritën spirancën nga porti i Seleuçisë në bregdetin sirian, përshkuan
ishullin e Qipros, nga Salamina, në Paf; prej këtu arritën në bregdetin jugor të Anatolisë,
Turqia e sotme, e u kapën në qytetet e Atalisë, në Pergë të Panfilisë, Antioki të
Pisidisë, Ikon, Listër e Derbe e, që këtu, u kthyen në pikënisje. Lindi kështu Kisha
e popujve, Kisha e paganëve. E ndërkohë, posaçërisht në Jeruzalem, lindte diskutimi
i vështirë: deri në ç’pikë këta të krishterë, të ardhur nga paganizmi, ishin të detyruar
të hynin edhe në jetën e ligjit të Izraelit (në ndjekjen e riteve fetare e normave
të ndryshme, që e veçonin Izraelin nga pjesa tjetër e botës), për t’u bërë vërtetë
pjesëtarë të premtimeve të profetëve e për të hyrë faktikisht në trashëgiminë e Izraelit.
Që të zgjidhej kjo çështje, themelore për lindjen e Kishës së ardhshme, u mblodh në
Jeruzalem i ashtuquajturi Koncili i Apostujve, për të vendosur mbi këtë problem, nga
i cili varej lindja reale e Kishës universale. U vendos të mos ua impononin paganëve
të kthyer në fenë e krishterë, nënshtrimin ndaj ligjit të Moisiut (cfr Vap 15,6-30):
pra nuk ishin të detyruar t’i respektonin normat e Judaizmit; e vetmja domosdoshmëri
ishte t’i përkisnin Krishtit, të jetonin me Krishtin e sipas fjalëve të tij. Kështu,
duke qenë të Krishtit, ishin edhe të Abrahamit, të Hyjit e pjesëtarë të të gjitha
premtimeve. Pas kësaj ngjarjeje vendimtare, Pali u nda nga Barnaba, zdrypi në Siri
e nisi udhëtimin e dytë misionar (cfr Vap 15,36-18,22). Përshkoi Sirin e Cilicinë,
pa rishtas qytetin e Listrës, ku mori me vete Timoteun (figurë tepër e rëndësishme
e Kishës në fasha, bir i një hebreje e një pagani), dhe e rrethpreu; përshkoi pastaj
Anatolinë qëndrore e arriti në qytetin e Troades në bregdetin verior të Detit Egje.
E këtu i ndodhi përsëri një ngjarje e rëndësishme: pa në ëndërr një maqedon nga ana
tjetër e detit, dmth në Evropë, që i thoshte: “Eja e më ndihmo!”. Ishte Evropa e ardhshme,
që kërkonte ndihmën e dritën e Ungjillit. I shtyrë nga ky vegim, hyri në Evropë. Që
këtu ngriti spirancën për Maqedoni, duke hyrë kështu në Evropë. Zbarkoi në Neapoli,
arriti në Filipi, ku themeloi një bashkësi të bukur, pastaj kaloi në Selanik e, i
nisur që këtu për shkak të vështirësive që i krijuan Judenjtë, kaloi nëpër Berea e
arriti në Athinë. Në këtë kryeqytet të kulturës së lashtë greke u predikoi, më parë
në Agorŕ e më pas në Areňpag, paganëve e grekëve. E fjalimi në Areňpag, për të cilin
flitet në Veprat e Apostujve, është model që tregon si duhet çuar Ungjilli në kulturën
greke, si mund t’i bësh grekët të kuptojnë se ky Zot i të krishterëve, i hebrenjve,
nuk ishte Hyj i huaj për kulturën e tyre, por Hyji i panjohur, i pritur prej tyre,
përgjigje e vërtetë për pyetjet më të thella të kulturës së tyre. Nga Athina, pastaj,
arriti në Korint, ku u ndalua një vit e gjysëm. E këtu kemi një ngjarje kronologjikisht
shumë të sigurtë, më të sigurtën e gjithë jetëshkrimit të tij, sepse gjatë qëndrimit
në Korint, atij iu desh të paraqitej para Qeveritarit të provincës senatoriale të
Akajës, Prokonsullit Galioni, i akuzuar se ushtronte një kult të paligjshëm. Mbi Galionin
dhe kohën e tij, në Korint ruhet një mbishkrim i lashtë, i gjetur në Delfi, ku thuhet
se ishte Prokonsull në Korint ndërmjet viteve 51 e 53. Prej këndej, këtu kemi një
datë absolutisht të sigurtë. Pali ndenji në Korint pikërisht gjatë këtyre viteve.
Mund të hamendësojmë se arriti pak a shumë në vitin 50 e ndenji aty deri në vitin
52. Nga Korinti, pastaj, duke kaluar nëpër Çenkre, port lindor i qytetit, u drejtua
nga Palestina, duke kaluar nëpër Çezarenë Bregdetare, prej nga u ngjit në Jeruzalem,
për t’u kthyer, pastaj, në Antiokinë mbi Oront.
Udhëtimi i tretë misionar (cfr
Vap 18,23-21,16) filloi si gjithnjë në Antiokinë, që qe bërë pikë zanafille e Kishës
së paganëve, e misionit të paganëve e ishte edhe vendi ku lindi termi ‘të krishterë’.
Këtu, për herë të parë, na thotë Shën Luka, ndjekësit e Jezusit u thirrën ‘të krishterë’.
Që aty Pali shkoi drejt e në Efez, kryeqytet i provincës së Azisë, ku qëndroi dy vjet,
duke kryer një shërbim, që pati ndikim të madh në zonë. Nga Efezi Pali shkroi letrat
drejtuar Selanikasve e Korintianëve. Por popullsia qytetit u çua peshë kundër tij,
duke u nisur nga argjendarët vendas, të cilëve po u pakësoheshin fitimet, për shkak
të kufizimit të kultit të Artemidës (tempulli që i kushtohej asaj në Efez, Artemysion,
ishte një nga shtatë mrekullitë e botës së lashtë); prandaj atij iu desh të ikte drejt
veriut. Si përshkoi rishtas Maqedoninë, zbriti përsëri në Greqi, ndoshta në Korint,
ku ndenji tre muaj e shkroi Letrën e famshme drejtuar Romakëve, që përmbledh gjithë
kumtimin e tij. Që këtu u rikthye në Maqedoni e, me anije, arriti në Troade e pastaj,
duke shkelur paksa ishujt Mitilenë, Kio, Samo, arriti në Milet, ku mbajti një fjalim
të rëndësishëm para Pleqve të Kishës së Efezit, duke përshkruar portretin e bariut
të vërtetë të Kishës (cfr Vap 20). Prej këndej u rinis, duke shpalosur velat drejt
Tirit, prej nga arriti në Çezarenë Bregdetare, për t’u ngjitur edhe një herë në Jeruzalem.
Këtu u arrestua për një keqkuptim: disa Judenj kishin marrë për paganë ca judenj të
tjerë me origjinë greke, të cilët Pali i kishte lejuar të shkelnin në zonën tempullare
ku mund të hynin vetëm izraelitët. Shpëtoi nga dënimi i caktuar me vdekje, falë ndërmjetësisë
së tribunit romak të rojes në zonën e Tempullit (cfr Vap 21,27-36); kjo ndodhi kur
në Judé ishte Prokuror perandorak Anton Feliçe. Pasi kaloi ca kohë në burg (nuk dihet
mirë sesa), e me qenë se, si qytetar romak, kishte të drejtë apelimi nga Qesari (që
asokohe ishte Neroni) Prokurori i mëpasëm, Porcio Festo, e nisi në Romë të shoqëruar
me roje ushtarake. Në udhëtimin drejt Romës preku ishujt mesdhetarë të Kretës
e të Maltës, e pastaj qytetin e Sirakuzës, Regjo Kalabrien e Pozuolin. Të krishterët
e Romës dolën ta prisnin në Rrugën Apia deri në Forin e Apios (rreth 70 kilometra
në jug të kryeqytetit) e të tjerë, deri tek Tri Tavernat (rreth 40 km). Në Romë u
takua me delegatët e bashkësisë hebraike, të cilëve u tregoi se ishte në zinxhirë
për shkak të ‘shpresës së Izraelit’ (cfr Vap 28, 20). Por rrëfimi i Lukës përfundon
duke zënë në gojë dy vjetët e kaluara në Romë nën mbikqyrje të lehtë ushtarake, pa
cekur fare ndonjë vendim nga ana e Qesarit (Neronit) e aq më pak, vdekjen e të akuzuarit.
Tradita e mëvonshme flet për lirimin e tij, që duhet t’i ketë krijuar, pastaj, mundësitë
si për të bërë një udhëtim në Spanjë, ashtu edhe një tjetër në Lindje, e më saktësisht
në Kretë, në Efez e në Nikopoli të Epirit. Gjithnjë mbi bazë hamendjesh, flitet për
një arrestim të dytë e edhe për një burgim të dytë në Romë (ku duhet të ketë shkruar
Letrat e ashtuqajtura Baritore, dmth dy letrat Timoteut e Titit), e një proces gjyqësor,
me përfundim negativ. Sidoqoftë, një sërë shkaqesh i shtyjnë shumë studiues të
Shën Palit ta përfundojnë jetëshkrimin e Apostullit me rrëfimin e Shën Lukës në Veprat Për
martirizimin e tij do të flasim më pas, në ciklin e këtyre katekizmave. Tani për tani,
në këtë listë të shkurtër të udhëtimeve të Palit, mjafton të shënojmë se ai iu kushtua
kumtimit të Ungjillit, pa i kursyer energjitë, duke përballuar një sërë provash të
rënda, listën e të cilave na e la në Letrën e dytë drejtuar Korintianëve (cfr 11,21-28).
Nga ana tjetër është ai që shkruan: “Gjithçka bëj për Ungjillin’(1 Kor 9,23), duke
u marrë bujarisht me atë, që e quan ‘shqetësimi për të gjitha Kishat” (2 Kor 11, 28).
Shikojmë një impenjim, që mund të shpjegohet vetëm përmes një shpirti të rrëmbyer
nga drita e Ungjillit, të dashuruar me Krishtin, një shpirti të mbështetur nga bindja
e thellë: është e nevojshme t’i çohet botës drita e Krishtit, t’u kumtohet të gjithëve
Ungjilli. Kjo, më duket, është gjithçka mbetet nga kjo përmbledhje e udhëtimeve të
Palit: të shikosh pasionin e tij për Ungjillin, për të kuptuar madhështinë, bukurinë,
madje nevojën e thellë që ka Ungjilli për ne të gjithë. Të lutemi që Zoti, i cili
e bëri Palin ta shohë dritën e Tij, ta dëgjojë Fjalën e Tij t’i preku thellë zemrën,
të na ndihmojë edhe ne ta shohim dritën e Tij, që edhe zemra jonë të preket nga Fjala
e Tij e të mundemi edhe ne t’ia japim dritën e Ungjillit e të vërtetën e Krishtit
botës së sotme, të etur për të”.