Persekutimi i Kishës Katolike në Shqipni,1944-1990
Ipeshkvi ndihmes i Shkodres Imzot Zef Simoni mbi vitet e erreta te persekutimit
komunist ne Shqiperi. "Me 16 gusht të vjetit 1944, me rastin e festës së Shën
Rrokut që kremtohet posaçërisht në Shirokë, një fshat buzë liqenit të Shkodrës, në
proçesionin e kësaj dite, Dom Ndre Zadeja, meshtari i detyrës, gojëtari në za dhe
shkrimtari i zgjedhun, i flaktë në zemër, e nder vepra për "Fe e Atdhe", binom që
kishte karakterizuar klerin katolik historikisht e sidomos në kohët e luftave të Gjergj
Kastriotit-Skanderbeut, këto fjalë i tha popullit e rinisë: "Dy fjalë i kam sot me
ju, sidomos me ju, o të rij. Një re e zezë me një ideologji të kuqe po vjen mbi kokat
tueja. Ajo ka ndërmend të shprazet mbi ju, por atëherë s'keni për të pasë shka me
i ba, veç me bajtë e me i sprovue të këqiat, se përveç të zezave të tjera që ka, ajo
mohon edhe Zotin." Këto fjalë i tha tre muej e pak, para se të hynte komunizmi në
Shqipni e gati shtatë muej para se të pushkatohej meshtari i zjarrtë, i vlershëm
Dom Ndre Zadeja, i pari meshtar i pushkatuem në Shkodër, mbas murit të vorrezave katolike,
me datën 25 mars 1945, ditë e dielle, ngjarje kjo që tronditi Shkodrën, rrethet, malësitë
dhe mbarë Shqipninë.
Komunistët e morën vesh vonë, se Mesha e mesnatës për
Krishtlindje, me 24 të dhetorit 1944 në Kishën Katedrale nuk do të thuhej, se mos
ngjante ndonjë turbullim. Por regjimi i ri nuk e duronte këte veprim. Prandaj disa
nacionalë-çlirimtarë të krishtenë edhe ndonjë komunist i krishtenë, ndonëse vonë,
rreth orës dy të mbasdrekes iu drejtuen Kryeipeshkvit të Shkodrës, Imzot Gaspër Thaçit
me lutje të thuhej Mesha e Mesnatës. Mbasi Imzoti u tha se tashti asht tepër vonë
me lajmue popullin, këta i premtuen se merrshin përsipër ta lajmojshin. Shkojshin
derë në derë tue thanë: "Sonte thuhet mesha e mos kini frikë, pse besimi asht i lirë."
Për ma tepër, po të thonte kush se besimi nuk do të ishte i lirë, kjo do të quhej
prej regjimit të ri një shpifje, një parullë e fortë e reaksionit e do të kishte ndeshkime.
Shej i sigurtë se nuk do të kishte dredhi u ba të ramët e kumbonëve në mbarë qytetin
e një popull i madh mori pjesë qetësisht e me shumë gëzim në Meshen e Mesnatës.
Por
regjimi i ri nuk mundi të durojë gjatë, nuk mundi të qëndronte pa gënjeshtrat e veta
e pa gënjeshtarë në gjithçka.
Filloi shpejt përsekutimi, një përsekutim i posaçëm
në botë e në historinë e kombit tonë, një masakër fanatike dhe e vazhdueshme pesëdhjetëvjeçare,
për të rrenue gjithshka me vlerë që ishte arrijtë sidomos mbas pavarësisë. Lufta kundër
Kishës e besimit katolik në këtë kohë mund të ndahet në tri faza:
E para, fillon
nga vjeti 1945 deri në 1950. Asht ajo e zhdukjes së klerit me burgime e pushkatime,
mbas torturave fort çnjerëzore, të zhdukjes së vlerave shpirtnore e kulturore katolike
në mbarë Shqipninë, nën udhëheqjen e Partisë Komuniste, drejtue prej Enver Hoxhës,
mbështetë në politiken sllave direkt në Shqipni, drejtue prej Titos. E dyta fazë,
nisë nga vjeti 1951 deri në 1960 e asht ajo, që na po e quajmë një lloj pakësimi të
ashpërsimit të luftës kundër fesë, mbas prishjes së marrëdhanieve me Jugosllavinë.
E
treta, mbas prishjes me Bashkimin Sovjetik 1960, por tue mbajtë vijën staliniane,
ajo e periudhës kineze, kur do të ngjajnë presione kineze, mbyllja e kishave dhe e
të gjitha institucioneve fetare në Shqipni, me revolucionin kultural, deri në 1990.
Shqipnia,
kishtarisht kishte pesë dioqeza dhe Abacinë Nullius të Mirditës.
Ishte arkidioqeza
e Shkodrës, qendër metropolitane që drejtohej nga arqipeshkvi i saj Imzot Gaspër Thaçi,
Arqipeshkvia e Durrësit me arqipeshkvin Imzot Vinçenc Prennushin, që ishte edhe Administrator
i Shqipnisë së Jugut, Imzot Gjergj Volaj, ipeshkëv i dioqezës së Sapës, Ipeshkvia
e Lezhës me Imzot Luigj Bumçin, Ipeshkvia e Pultit me Imzot Bernardin Shllakun, Abacia
Nullius e Mirditës, me qendër në Orosh me Ipeshkvin Imzot Frano Gjinin dhe Delegatin
Apostolik, me qendër në Shkoder, Imzot Leone Nigris.
Gjindeshin në Shqipni
disa urdhna rregulltarësh e rregulltaresh. Urdhni i Shën Françeskut me provinçialin
në Shkodër, urdhën i hershëm qysh në shekullin XIII, që, simbas tradítës, me ardhjen
e Shën Françeskut në Lezhë. Një urdhen që mbante misionin edhe në zonat ma të vështira
të Dukagjinit. Lavroi gjuhën shqipe e hapi një farë shkolle të mesme në Pëdhanën e
Zejmenit, në shekullin e shtatëmbëdhetë, edhe dy shkolla, ajo e Troshanit dhe e Blinishtit.
Në qytetin e Shkodrës fretënt kambëzbathë, me sandale, hapshin të parën shkollë fillore
publike në Shqipni, për të vorfënit, me 1861. Ma vonë të vorfnit e Asisit hapën edhe
liceun "Illyricum" i një niveli të naltë, me nxanës nga mbarë Shqipnia e për të krishtenë
e muslimanë. Një urdhën që dha figura të shqueme të dijës në të gjitha fushat si gjuhëtarë,
shkrimtarë, profesorë të shquem të kulturës klasike greko-romake, historianë si:
Mons. Vinçenc Prennushi, Atë Anton Harapi, Atë Gjergj Fishta, Atë Justin Rrota, Atë
Marin Sirdani, Atë Pashko Bardhi, Atë Bernardin Pali, Atë Donat Kurti, Atë Gjon Shllaku,
me të nipin e vet françeskan, Atë Aleks Baqlin, Atë Frano Kiri, Atë Benedikt Dema,
Atë Viktor Volaj, Atë Daniel Gjeçaj e të tjerë, të gjithë të pregatitun në Universitetet
e Europës, tue shtî kulturën pozitive të Europës e tue i dhanë një zhvillim të madh
kulturës shqiptare. Shoqnia "Jezus", me fillesën e vet në Shkodër, në vjetin 1841,
bante një mision të përmendun për të rranjosë fenë me devocione e lutje që do të mbesin
të paharrueshme edhe gjatë përsekutimit në zemrat e buzët e popullit. Një mision,
që zbuste zakonet e ashpra e pajtonte gjaqet e shumta që arrijshin në gjysmën e parë
të shekullit të njëzetë, deri në numrin 4000 pajtime.
Një shoqni që sjell e
zhvillon një kulturë të mirë europiane e kulturë kombëtare në Seminarin Papnuer dhe
në liceun e Kolegjes Saveriane, tue pasë njerëz të shquem, si: Atë Jak Jungun, Atë
Genovizzi-n, Atë Anton Xanonin, Dom Ndré Mjedën, Atë Mark Harapin, Atë Gjon Karmën,
Atë Jak Gardin-in, Atë Daniel Dajanin, Atë Giovanni Fausti-n, Atë F. Cordignano-n,
Atë Zef Valentini-n, Atë Pjetër Meshkallën, Atë Ndoc Saraçin, Atë Zef Saraçin, etj.
Salezianët
e salezianet, të përhapun në disa qendra në Shqipni, të cilët simbas drejtuesit e
pedagogut të madh Dom Gjon Bosko, merreshin kryesisht me rini tue shtie nder ata shpirtin
e uratës e të punës. Orionitët, edhe këta në gjasim të Salezianëve.
Kuvendi
i motrave Stigmatine, Servite, Vinçenciane, të cilat punojshin aq shumë për edukimin
e vajzave në shoqni fetare, në shkolla femnore e Vinçencianët nder spitale. Ishte
dhe një numër i madh meshtarësh që shërbejshin në famullitë, o gjindeshin në qytete
për të mbajtë shkollat, licetë.
Ndër dhunat e para të qeverisë komuniste ndaj
Kishës kje mospranimi i Delegatit Apostolik, Imzot Leone G.B. Nigris 1945, kur po
kthente mbas vizitës te Papa, prej Rome në Shqipni. Tue zbritë në Durrës, i kje ndalue
të hymit. Në vendin e tij emnohej si Zavendës - delegat Apostolik, Ipeshkvi i Abacisë
Nullius, Imzot Frano Gjini. Imzot Gaspër Thaçi, së bashku me Imzot Vinçenc Prennushin
u thirrën prej Enver Hoxhës që u kërkonte bashkëpunim, me konditë që këta të shkëputeshin
nga Selia Shejte. Të dy refuzuan me guxim këto propozime.
Mbas vdekjes së Imzot
Gasper Thaçit, Enver Hoxha provoi përsëri një tentativë tjetër, tue thirrë Imzot Frano
Gjinin. Refuzimi i Imzot Gjinit ishte i premë: "Unë nuk do ta ndajë kurrë grigjën
teme nga Selia Shejte". Asnjë nga kleri katolik nuk pranoi skizëm gjatë historisë
së përsekutimit.
I pari meshtar i pushkatuem në Shqipni ka qenë Dom Lazer Shantoja
në vjetin 1945. Iu banë tortura të tmerrshme në trupin e tij, tue e copëtue kambësh
e duersh. Kur e pau e ama e vet në atë gjendje, i u lut qeverisë tue i thanë se "e
paguej unë plumbin që ta pushkatoni tem bir. Nuk mund të shifet prej askuj në atë
gjendje"!
Shpejt u arrestuen meshtarë françeskanë, si: i pari, Atë Gegë Luma,
famullitar në Berishë e me radhë Atë Dioniz Makaj, në Nikaj e Mertur, Atë Alfons Çuni,
Atë Gaspër Suma e Atë Sebastian Dedaj në Theth e Gomsiqe, meshtari misionar gjerman
Dom Zef Maksen e sa e sa të tjerë.
U burgosën Atë Gjergj Vata, i cili nuk ishte
konsakrue ende meshtar e Atë Jak Gardin-i i Shoqnisë "Jezus", italian me origjinë,
por me vepra, shqiptar i fortë.
Në liceun e Françeskanëve edhe atë të Jezuitëve,
në vjetin shkolluer 1945, imponohej nga regjimi formimi i një celule të rinisë. Vinte
një propagandist që fliste. Prezent ishte edhe një profesor, simbas radhe. Në radhën
që kishte pasë Atë Jak Gardin-i, i kishte paraqitë mbledhjes së të rijve disa objeksione.
Ditën e Shën Luigj Gonzagës, me 21 qershuer, Atë Gardini mbajti predkun në kishë tue
naltue figurën e shejtit. Në kishë ishin edhe disa "agjentë civila", që shënojshin
fjalët e tij mbi Zotin e Shejtin. Në këtë ditë të 21 qershorit, ora 9 të mbramjes
u arrestue. Ky ishte shkaku i arrestimit dhe i dënimit me dhjetë vjet burgim, që
do t'i kalonte nepër burgjet e kampet e punës të Maliqit të Korçes e të Bedenit të
Kavajës, pasqyrue ne librin e tij "Dhetë vjet burg në Shqipni", i përkthyem në disa
gjuhë të Europës dhe në gjuhën shqipe prej Mons. Simon Filipaj. Me datën 21 të
qershorit u arrestue për të parën herë dhe Atë Gjergj Vataj.
Me 31 të dhetorit
1945 u zbulue organizata nacionaliste "Bashkimi Shqiptar" me të krishtenë, myslimanë
e rrajën e kishte në Seminarin Papnuer në Shkodër. Prej një zelli atdhetar, disa seminaristë
vepruen pa dijeninë e të parëve me disa aksione shtypi, me trakte që shkaktuen edhe
arrestimin e pushkatimin e Atë Giovanni Fausti-t, italian, nënprovinçial i Shoqnisë
"Jezus" dhe të Atë Daniel Dajanit, shqiptar, Rektor i Kolegjës e i Seminarit. Në një
grup me këta bashkuen edhe intelektualin aq të shquem shqiptar, Atë Gjon Shllakun,
nxanës i neotomistit të shekullit, Jean Jacques Maritain, të akuzuem padrejtësisht
se kishte formue demokristianen. Me këtë grup u pushkatue dhe organizatori kryesor,
seminaristi Mark Çuni. Gjithësej shtatë vetë, në një ditë të mbylltë me shi e me vaj
të datës 4 mars 1946.
Në dosjet e tyne, të Ministrisë së Punëve të Mbrendshme,
në momentet para pushkatimit, u gjetën fjalët: "Rrnoftë Krishti Mbret" dhe "Falim
anmiqtë tanë".
Lëvizja e Postribës, me 9 shtatuer 1946, arrestoi dhe një grup
meshtarësh, pa marrë pjesë ata në ketë levizje. Arrestohen Imzot Frano Gjini, Imzot
Gjergj Volaj, Imzot Nikollë Deda, Dom Tomë Laca. Të tre këta prelatë u pushkatuen.
Në
vjetin 1946 zbuluen në malësi të Dukagjinit Atë Anton Harapin, anëtarin e Regjencës,
që mbas torturave të randa, u pushkatue së bashku me Lef Nosin e Maliq Bushatin.
Provinçialin
e françeskanëve, Atë Mati Prennushin, dhe gardianin e fretenve në Shkodër, Atë Çiprian
Nikën, të akuzuem me shpifje se kishin futë armët te lteri i kishës së Shënandout,
në kishën françeskane të Gjuhadolit, të cilët, mbas një qëndrimi trimash në gjyq,
u pushkatuen e vdiqën martirë.
U dënuen e vuejtën randë nder burgje Atë Pal
Dodaj, Atë Donat Kurti, Atë Aleks Baqli, Dom Tomë Laca, Atë Mëhill Miraj, Dom Nikollë
Shelqeti, Dom Mark Hasi, Fra Zef Pllumi. Kuvendi i françeskanëve të Gjuhadolit u shndërrue
në një hetuesi të përgjakshme që na e përshkruen saktë Atë Zef Pllumi në librin e
vet "Rrno per me tregue" dhe në një burg, ku marrin frymë afër 700 të burgosunish.
Edhe frateli i përvuejtë i françeskanëve, fra Ndue Vilaj, që pësoi vetëm tortura,
kurse frateli i shquem nga Kosova, i Jezuitëve, Gjon Pantalija, vdiq mbrendë nder
tortura. Atë Pal Dodës iu gjet nder mundime si një motër e mirë, Drita Kosturi e si
një vëlla i vërtetë nder çastet e vështira, në burgun e Durrësit, Imzot Vinçenc Prennushit,
Arshi Pipa.
Shumë meshtarë e rregulltarë u arrestuen, u torturuan dhe u dënuen
me burgime, si: Dom Ndoc Nikaj, Dom Mikel Koliqi, Atë Mark Harapi, Atë Agustin Ashiku,
Atë Marjan Prela, Atë Rrok Gurashi, Dom Jak Zekaj, Dom Nikollë Lasku, Dom Rrok Frisku,
Dom Ndue Soku, Dom Vlash Muçaj, Dom Pal Gjini, Fra Zef Pllumi, Dom Zef Shtufi, Dom
Prenkë Qefalija, Dom Nikoll Shelqeti, Dom Ndré Lufi, Dom Mark Bicaj, Dom Ndoc Sahatçija,
Dom Ejëll Deda, Atë Karlo Serreqi, Dom Tomë Laca, Dom Loro Nodaj, Dom Pashko Muzhani,
etj.
Herë mbas here, në orët e para të agimit, mbas vorrezave të Rëmajit në
Shkoder, dëgjoheshin krismat e pushkëve që shtrijshin përdhé meshtarë, rregulltarë
e sa civilë katolikë e muslimanë. Llojet e torturave ishin nga ma të ndryshmet, si:
korrenti elektrik, mbushja e gojës me krypë, kamxhiku e druni, futja me kokë poshtë
në fuçi me ujë të akullt për disa ditë, me ecë kambë zbathë mbi pllaka të kuquna metalike,
me të shtie vezë të zieme nën stjetull, pakësimi i ushqimit për të shkaktue vdekjen,
ilaçe për të shkatërrue sistemin nervuer e për të ba të flasësh çka nuk di as ai vetë
e lloje të tjera të shpikuna nga njerëz të Sigurimit të pashpirt.
Vinë me
radhë, Dom Anton Muzaj, i torturuem për vdekje, të cilin e liruen gjallë e për gazep,
që mbas pak muejsh, vdiq në arqipeshkvi në moshën 29-vjeçare. Dom Dedë Maçaj, porsa
meshtar i ri, u pushkatue para regjimentit ushtarak në Përmet. Do të vdisshin,
pa gjyqe, ndër tortura, Atë Bernardin Palaj, të cilit, i lidhën trupin me një tel
të ndryshkun, vdiq nga sëmundja e tetanozit. Dom Lekë Sirdani e Dom Pjetër Çuni arrestohen
e do të vdesin ndër tortura me krena teposhtë në gropat e zeza. Dom Dedë Plani, Dom
Luigj Bushati e Dom Luigj Prendushi u pushkatuen. Atë Bernardin Llupi u pushkatue
në Pejë. Dom Alfons Tracki e Dom Zef Maksen, i pari me origjinë polake dhe i dyti
gjerman, u pushkatuen. Atë Serafin Kodës i duel shpirti me gabzherrin e nxjerrun nga
fyti. Papa Pandit, prift i ritit oriental në Korçë, i prenë kokën, tue ia vendosë
mbi trupin e tij të vdekun e Papa Josifin, prift i ritit oriental në Elbasan, e mbytën
në kampin e punës së mundimeve në kënetën e Maliqit. Këta janë shembuj të naltë
të jetës para vdekjes në jug, të cilët i përshkoi në shekullin e parë Apostulli Pal
e Apostulli Andrea. Krishtënimi nuk ka hy në Shqipni nga pushtuesi. Roma e kishte
pushtue Ilirinë, por ajo ka persekutue idhtas të krishtenët e krejt Perandorisë.
Dom
Mark Gjanit, tue e torturue, i kerkuen ta mohonte Krishtin. Përkundrazi Dom Marku
tha fjalët e fundit mes dhimbave: "Rrnoftë Krishti Mbret!" Vdiq i varun nder shpatulla,
tue ia hjedhë trupin qejve e mbeturinat e tij i lëshuen në përrue. Tamam ashtu
si vepruen turqit me eshtnat e Gjergj Kastriotit e me prelatin e lavdishëm, Imzot
Pjetër Bogdanin, apo si vepruen ma vonë komunistat, tue nxjerrë prej vorrit eshtnat
e Mons. Jak Serreqit, Mons. Lazër Mjedës, Mons. Gaspër Thaçit, Mons. Ernest Cozzi-t,
Mons. Bernardin Shllakut, Atë Gjergj Fishtës e së bashku me atë, pa dijtë gja, të
Dedë Gjo' Lulit, eshtnat e të cilit françeskanët i kishin ruejtë në vorret e tyne
për t'i ba një monument.
Motër Maria Tuci, përsonë që i kushtohej Zotit, kje
arrestue e provoi torturat e një lloji antinjerëzuer, por qëndroi heroike për të ruejtë
fe e nder. Mbasi u lirue nga hetuesia, vdiq shpejt në spitalin e Shkodrës. Tortura
të jashtëzakonshme provuen Atë Anton Luli, pater i "Shoqnisë Jezus", që pat torturën
e "Lojës me top", korrentin e rrymës elektrike e torturën e mijëve e tjera të paraqituna
në librin e tij: "Atë Anton Luli S.J. Ne e dijshim martir..." Atë Frano Kiri provoi
në Sigurim tri ditë e tri net, i lidhun me trupin e një të vdekuni dhe e zgjidhën,
"ndërsa kullojshin langjet e trupit të të vdekunit" fakt i shkruem nga Atë Konrad
Gjolaj në librin e tij "Çinarët". Kurse Atë Gjon Karmën, jezuit, e shtinë në një arkivol
për së gjalli, të mbuluem me kapak, tue pasë ndonjë birë të çilun, por pa e dijtë
i torturuemi. Mons. Frano Gjini provoi torturën e urisë e të të ftohtit të madh,
i varun jashtë nëpër pemët e oborrit të Sigurimit, veç sa goditjeve të randa të panumërueme
edhe e lëshojshin në ujnat e zeza 10-15 cm. të WC-së. Dom Simon Jubani e filloi burgun
e gjatë, kur po delte i vëllai Dom Lazër Jubani. Nuk e panë njeni-tjetrin me sy. Dom
Lazri u detyrue të hynte në punë në Shkodër e në punë e helmuen me domate. Në spital
e mbajtën ndonjë ditë, por e lëshuen pa e kurue. Dom Simoni do të bante shumë vjete
burg e aty do të dënohej edhe herë të tjera me dhetëshe mbas dhetëshesh në burgun
e Burrelit. Gjithsejt 26 vjet.
Dom Nikollë Mazrreku e Atë Zef Pllumi do
të arrestoheshin e do të dënoheshin mbas një gjyqi publik në Kishën e motrave Stigmatine.
Kjo do të ishte për ta e dyta herë e dënimit. Dom Nikolla do të bante gjithsejt 25-vjet
burg e 12 vjet internim. Atë Zef Pllumi, 25 vjet.
Dom Mikel Gjergji (Beltoja)
mbas torturave të forta të bame në Sigurim e në sallën e gjyqit, për fjalët e forta
që tha, ku e torturoi policia, të zdeshun tue ia ba trupin e tij krejt gjak me biza,
e në fund u pushkatue në janar të vjetit 1975.
Mbas pushkatimit të Atë Giovanni
Fausti-t e Atë Daniel Dajanit, u mbyll shtëpia e Jezuitëve dhe misionarët e huej italianë
gjithsejt 200 vetë, prej të cilëve 25 meshtarë, nisen në Itali. Para nisjes u ba një
kontroll në shtëpinë e Jezuitëve, tue qenë prezent një ushtri prej 800 përsonash.
Në vjetin 1946 u mbyllën të gjitha shkollat private në Shqipni, me ato të klerit e
të motrave, që kishin mbajtë jetën shpirtnore, shoqnore dhe intelektuale me një nivel
të naltë kombëtar dhe të barasvlershëm me ato të Europës Përendimore. Shtypshkronjat
e klerit, si ajo e Jezuitëve dhe e Françeskanëve kaluen dhunshëm në duart e shtetit
e nuk lejohej botimi i asnjë libri dhe i asnjë reviste, si: "Lajmtari i Zemrës së
Krishtit", "Kumbona e së Diellës", "Zani i Shna Ndout", "Hylli i Dritës", "Leka".
Njerëzit që kishin nga këta periodikë në shtëpitë e veta pranë bibliotekave përsonale,
shumë ishin të detyruem me i fshehë ose me i djegë, pse kishin frikën e kontrolleve
të befasishme e të furishme të organeve të Sigurimit. U morën dhe muzeumet e Jezuitëve
e të Fretenve me koleksione e materialet etnografike, arkeologjike dhe numizmatike,
me të gjitha bibliotekat e pasuna të tyne, si ajo e Jezuitëve me rreth 40.000 vëllime.
Shoqnitë
fetare, kurrë me qëllim politik, siç akuzonte me shpifje regjimi i terbuem, por themelue
për ta edukue fetarisht e intelektualisht rininë e për ta mbajtë pranë vetës atë e
popullin me zakone të mira e moral, të gjitha u mbyllën, me të preme. Kështu "Veprimi
Katolik" pranë Katedrales, me Dom Mikel Koliqin drejtues, në fshate e malësi me famullitarët
e tyne, "Rrethi Dom Bosko" pranë Etenve Jezuitë me Atë Jak Gardin-in e në Tiranë "Rrethi
i Shën Prosprit", që drejtonte Atë Pjetër Meshkalla, "Shoqnia Antoniane", pranë Etenve
Françeskanë në qytet, fshate e malësi ku shërbejshin famullitarët françeskanë, tue
pasë për drejtues të ndryshem Atë Lekë Lulin, të cilit iu ba atentat prej komunistave
në rrugën Shkodër-Kukës në vjetin 1944, Atë Agustin Ashikun, Atë Gjon Shllakun, Atë
Mëhill Mirajn; "Shoqnia e Bijave të Zojës", pranë motrave Stigmatine në Shkodër,
e sa vende të tjera ku ishin motrat e në Shkodër me drejtues Etent Françeskanë, si:
Atë Vinçenc Prennushin, Atë Marian Prelën, Atë Frano Kirin, Atë Donat Kurtin. I Treti
Urdhën i Shën Françeskut, për burra e gra, me themelues e drejtues Atë Marjan Prelën,
shoqnia per burra e gra të Zojës Rruzare dhe të Kongregacionit të Zojës Lurdë, për
burra dhe gra, pranë Etenve Jezuitë, me drejtues Atë Zef Saraçin, shoqninë e fëmijëve
"Kryqzaten", pranë Etenve Jezuitë me drejtues Atë Jak Gardin-in, Dom Ernest Çobën,
e ndihmësin e tyne, jezuitin Fra Çesk Ljarjen; Uratorium që kishte grumbullue rininë
punëtore pranë Etenve Jezuitë dhe Orfanotrofin e Zemrës së Krishtit pranë Etenve Jezuitë.
Të gjitha u shpërndanë në qytet e kudo ra një mjerim. Një lodhje shpirtnore mundonte
zemrat e mbarë popullit e të rijve në përsekutimin e vjetëve të para. Të rij dhe të
reja, të guximshëm për "Fé e Atdhé" u arrestuen e u burgosën.
Nuk u lejue asnjë
veprimtari prej këtyne shoqnive, as shoqnore, as shfaqje filmash, as teatrale, as
aktivitete sportive, ndonëse nder këto shoqni kishte xanë fill sporti, teatri, muzika
e shqueme kishtare dhe klasike e sa veprimtari të tjera. Fillonte tashti një humbje,
një regres dhe një shkatërrim shekulluer.
Institutet e të gjitha motrave, si:
Stigmatine, Servite, Saleziane e Viçenciane kudo që ishin në Shqipni, veç motrave
Servite të Vlonës, kjenë mbyllë e motrat kjenë detyrue të shkojshin ndër familjet
e veta, pa mujtë të delshin rrugës me petkun e tyne rregulltar. Shumë kjenë futë ndër
punë, sidomos ndër spitale tue u ba me dashuni shërbime shejte të sëmurëve, tue lanë
një shembull të mirë për t'u respektue prej të gjithëve, prej mbarë opinionit. Kishat
ishin të paprishuna e të mbushuna me besimtarë, ndoshta edhe ma tepër se përpara,
por mungojshin në Shkodër e ndër dioqezet Arqipeshkvijtë, ipeshkvijtë e meshtarët.
Arqipeshkvi
i Shkodrës, Imzot Gaspër Thaçi, vdiq mbas një sëmundjeje të randë e mbas një survejimi
të rreptë, me 26 maj të vjetit 1946. U ba një funeral nëpër qytet e kur po kthente
procesioni pranë Katedrales, ngjau një incident. Një kamion kishte xanë udhën në mes,
i vumë me qëllim. Atëherë të rij e burra të fortë e shmangen kamionin për t'i lirue
vend funeralit. Në liceun e shtetit, drejtoria ndalonte studentët të merrshin pjesë
në funeral, por ishte i pamundun ndalimi. Të rijtë katolikë ngitshin me dhimbje të
madhe kah Katedralja. Për të fundin herë kënduen së bashku dy koret: i Katedrales
dhe i Françeskanëve Meshen funebër dhe "Libera me, Domine" të Lorenzo Perosi-t me
organist Atë Filip Mazrekun e dirigjent Prenkë Jakovën.
Mesha kje celebrue
prej zevendës Delegatit Apostolik, Imzot Frano Gjinit dhe predku i rastit u zhvillue
nga oratori në za, Imzot Gjergj Volaj, predk që do t'i shpejtonte arrestimin oratorit.
Shpejt
nder kisha, në famulli mungojshin meshtarët. "Njerëzit shifshin meshën e hyjshin e
delshin në një heshti. Ishte frikë. Ishte e frikshme gjendja, rruga, shikimi, muzgu,
orët e natës, zgjimi: terr i zi".
Pallati i arqipeshkvisë u muer nga shteti,
për t'u ba banesë e familjeve të oficerave. Vetëm pak dhoma të katit të ulët iu lanë
Kishës. Sherbejshin në Kishën Katedrale vetëm Dom Ernest Çoba, Atë Florian Berisha
e frateli jezuit Çesk Ljarja, kurse në Kishën Françeskane të Gjuhadolit e të Zojës
Rruzare Atë Marjan Prela e Atë Ferdinand Pali, tue pësue edhe këto mundime, i pari
ndonjë vjet burg e të dy edhe internimin. Gjindeshin pranë Kishës Françeskane dhe
fratelat: fra Ndou, fra Salvatori e fra Nikolla, porsi hije të lehta, të pervuejta
pranë atyne kishave dhe lterëve të bekuem.
Te kisha e Etenve Jezuitë, e titullueme
ajo e Shën Jozefit, ishte Atë Zef Saraçi e frateli Jezuit Karlo Markoviçi. Qyteti
i Shkodrës që pat afër pesëdhetë meshtarë, një privilegj ky i madh, mbet mbas termetit
të fortë me këto meshtarë: Atë Justin Rrota i paralizuem në shtrat, Atë Marin Sirdani,
që provoi burgun.
Atë Zef Saraçi, i verbër dy sysh e Atë Pjetër Tuci i sëmurë
në kambë. Një salvim ky me krime. Kjo asht faza e parë. Të tjerat salvime vijshin
ma vonë që do të zgjatëshin afer pesëdhetë vjetësh, një pamje dhe qenie reale gjakësore
e çdo moment vdekjepruese.
* * *
E dyta fazë ishte ajo e uljes së ashpërsimit
kundër klerit e Kishës, pa hjekë kurrë dorë nga lufta kunder fesë: asht një fazë me
dredhi të mëdha, që nisë nga vjeti 1950, mbas prishjes së marrëdhanieve me Jugosllavinë
e Titos deri në vjetin 1960, kur u prishën marrëdhaniet me Bashkimin Sovjetik.
Shteti
kërkoi të rregullohen disi marrëdhaniet me të gjitha institucionet fetare e kryesisht
me Kishën Katolike, përmes një statuti. Për këtë nisën disa kontakte nga ana e qeverisë,
përmes përfaqësuesit të saj Tuk Jakovës e françeskanit Atë Marin Sirdanit. Në mbledhjen
e klerit që e drejtonte Imzot Bernardin Shllaku, ipeshkvi plak, i vetmi që kishte
mbetë gjallë, paraqiti Statutin e rregullt në bazë të Kodit Kishtar, por qeveria komuniste
nuk e pranoi. Në një mbledhje të dytë të klerit që zhvillohej në disa ditë në Pallatin
Arqipeshkvnuer të Shkodrës, u përpilue e u paraqit një Statut me një farë ndryshimi
me të parin. Por qeveria u egërsue dhe si e terbueme që ishte, nuk e pranoi kurrsesi.
Atëherë shteti paraqiti një statut të vetin. Por kleri nuk mund ta pranonte e Imzot
Bernardin Shllaku, në takimin që pat në Kryeministri me Mehmet Shehun, i tha: "Na
këtë Statut nuk mund ta pranojmë". Në një bisedë mes Kryeministrit dhe Imzotit,
Mehmeti kërkoi të dijë ku ishte vështirësia e madhe. Përgjigjja e Imzotit ishte:
"Le të më vehen prangat nder duer qysh tashti, në qoftë se nuk më garantohet së paku
emnimi i ipeshkvijve nga ana e Selisë Shejtë." Mehmeti pranoi, tue thanë fjalën se
emnimet do të bahen nga Selia e Shejtë, por tue u dergue materialet përmes Qeverisë,
pa qenë e shkrueme në Statut. Kështu që Statuti paraqitej i tillë, por në realitet
nuk kishte skizëm. Mbledhja e klerit pranoi variantin e fundit në besë të Ipeshkvit
Bernardin Shllaku. Atë Zef Saraçi, profesor i shquem i teologjisë dhe i kodit, tha
këto fjalë: "Po futemi nën mbrelën e Imzotit". Mehmeti i tha Imzotit të paraqitej
në Kryeministri një propozim për emnimin e katër ipeshkvijve të ri. Por Selia e Shejtë
nuk e emnoi asnjënin prej tyne, tue zgjedhë ajo vetë dy të tjerë që ishin Imzot Ernest
M. Çoba, për arqipeshkvinë e Shkodres dhe Imzot Pjetër Dema, për arqipeshkvinë e Durrësit.
Ma vonë, gjatë kohës së diktaturës u emnuen nga Selia e Shejtë, me propozimin e Imzot
Çobës, dhe dy ipeshkvij të tjerë, Imzot Antonin Fishta, shugurue më 1957 si Ipeshkëv
i dioqezës së Pultit, në vendin e Imzot Bernardin Shllakut, vdekë në nanduer të vjetit
1956 dhe Imzot Nikollë Troshanin, shugurue në prill të vjetit 1959, si ipeshkëv i
dioqezës së Lezhës dhe i Durrësit, në vend të Imzot Pjetër Demës që vdiq. Por dioqeza
e Durrësit iu mbajt e fshehun Imzot Nikollës, me presion të qeverisë.
Lidhjet
e tjera me Selinë Shejte, veç emnimit të ipeshkvijve, kanë qenë shumë të pakta. Vetëm
tri e që edhe këto kryheshin rreptësisht përmes Kryministrisë. Ato lidhje ishin: dërgimi
i telegramit të ngushëllimit për dekën e Papës Piu XII dhe ai i urimit për emnimin
e Papës Gjonit XXIII e ma vonë marrja e disa breviarëve.
Mbas vdekjes së Imzot
Bernardin Shllakut, simbas Statutit, quejtë Kryetar i Kishës Katolike në Shqipni,
emnohej Imzot Ernest Çoba.
Shteti kishte formue një zyrë të veçantë me një
nëpunës të vetin për t'u marrë me përfaqësuesit e klerikëve të të gjitha besimeve.
Imzot
Ernest Çoba do të fillonte marrëdhaniet fetare të fshehta me Selinë e Shejtë përmes
Legatës Italiane në Tiranë, me anë të së motrës. Problemet ishin fetare. Herë mbas
here shkonte e motra në Legatë për të marrë pensionin e të shoqit italian, me banim
në Itali. Të shkruem në disa letra cigaresh, materialet e Imzotit, i jepeshin nëpunësit
prej së motrës. Kjo punë vazhdoi disa vjetë. Ky do të ishte shkaku kryesuer i arrestimit
dhe i dënimit të Imzot Çobës.
Gjatë kësaj faze u liruen nga burgu një numër
klerikësh, të cilët u emnuen nëpër famulli të ndryshme, gjithmonë me miratimin e shtetit.
Me miratim të shtetit u aprovuen disa që do të merrshin meshtarinë si: Dom Ernest
Troshani, Dom Tish Lisna, Dom Simon Jubani, Dom Ndue Soku, Dom Ndoc Volaj, Dom Martin
Trushi, Dom Injac Dema, Dom Mikel Beltoja e Dom Marin Shkurti. Gjithsejt nandë vetë.
Gjashtë të tjerë u shuguruen fshehtas, pa leje të qeverisë prej Ernest Çobës e janë:
Atë Gjergj Vata e Dom Ndoc Noga, me 19 mars 1954, Atë Zef Pllumi shugurue me 1 maj
1956; Dom Kolec Toni e Dom Zef Simoni me 9 fruer 1961 dhe Dom Luigj Kçira me 24 mars
1963.
Gjatë diktaturës nuk pat shtyp. Botohej vetëm kalendari fetar në Tiranë,
në shtypshkronjën shtetnore "Mihal Duri". Seminari lejohej me Statut, por në të vertetë
nuk ekzistonte fare. Të qenit e tij do të ishte i rrezikshëm, pse sigurimi i shtetit
do të fuste hundët aty. Kur u liruen disa meshtarë-profesorë nga burgu, si:
Atë Pjetër Meshkalla, Atë Mark Harapi dhe ndonjë tjetër, disa studentë do të merrshin
fshehtas studimet në Pallatin e Arqipeshkvisë. Kisha ishte ndër provë e në pranga.
Shteti, me Statut i jepte një ndihmë Kishës, një subvencion. Arqipeshkvia, pothuej
as nuk kishte një tavolinë e karrigë, pse të gjitha ishin të sekuestrueme nga Shteti.
Mbasi u lirue Pallati i Arqipeshkvisë, i banuem prej familjeve të oficerave, u formuen
zyre të ndryshme, me zyrtarë që paguheshin nga subvencioni. Subvencion të vogël merrshin
në fillim të gjithë meshtarët, por ma vonë u hoq, gati krejt, pse subvencioni nga
viti në vit vinte tue u zvoglue.
Në këtë fazë, gjithmonë me frikë, u pa një
farë gjallnie fetare, me rastin kur u ndertue lteri i ri, zbukurimi i Kishës me piktura
murale e shugurimi i kishës Katedrale me datën 19 prill 1958, ditë e dielle, me rastin
e 100-vjetorit të fillimit të punimeve. Por nuk vonoi shumë e në mojin nanduer
të këtij vjeti filloi një gjyq i tejtmerrshëm në salonin e kinemasë "Republika", kundër
meshtarit të mirë e të pafaj Dom Ejell Kovaçit, i akuzuem randë. Dom Ejell Kovaçi
u pushkatue. Në mojin e prillit të vjetit 1959 pushkatohet famullitari i Bregut
të Bunës, i zjarrti Dom Dedë Malaj e Atë Konrad Gjolaj dënohej me 25-vjet burgim.
"Zhurmë e poterë në Shqipni. Lufta e klasave ishte në zenit".
Pranë Kryeministrisë
zyrtarët që kishin të bajshin me komunitete fetare, ishin me grada ushtarake. Ishin
njerëz të matun e flitshin lehtë e pak fort jepshin përgjigje të qarta për nevojat
e kishës.
Me rastin e festave, si: të 1 Majit e të 28-29 Nandorit, shteti u
bante thirrje komuniteteve fetare për t'u gjetë në tribunën e Tiranës. Edhe zyrtarët
vijshin për të ba urime për festën e Pashkëve. Ma vonë filluen ta rrallojshin ardhjen.
Dergojshin telegrame të shkurta: "Për shumë vite Pashkët!" Ma vonë, vetem: "Urime!"
Kur
vijshin personalitete të shteteve mike të Shqipnisë, sidomos nga Bashkimi Sovjetik,
demokracitë motra dhe Kina popullore, i thirrshin në mbramje për banket në Pallatin
e Brigadave edhe komunitetet fetare.
Një kujtim: në vjetin 1959 erdhi në Shqipni
Nikita Hrushovi. Në Pallatin e Brigadave, në atë mbramje, ishin ftue edhe përfaqësues
të komuniteteve fetare, që i kishin vendosë në një tavolinë në një kand pak të fshehtë.
Para se të mbaronte mbramja, Hrushovit i shkuen sytë te përfaqësuesit fetarë e me
kërkesën e tij, së bashku me Enverin e zyrtarë të tjerë u drejtuen për t'u dhanë një
përshëndetje atyne. Një nëpunës shqiptar, me mburrje, e njoftoi zyrtarin e naltë se
marrëdhaniet i kemi të mira me komunitetet e për ma tepër e lajmoi se kemi edhe Statut.
Hrushovi u çudit shumë e me një shprehje të veçantë të fytyrës, foli: "Statut!" Dha
të kuptojë qartë se nuk e pelqente. Rreth vjetit 1960 Shqipnia prishi marrëdhaniet
me Bashkimin e Madh Sovjetik e nisën marrëdhaniet me Kinën e Mao Ce Dunit. Në fillim
dukej si një periudhë e qetë, por ishte situatë me tinëzi të hollë. Mbas do kohe,
sidomos në fshate, kryetarët e këshillave u imponojshin meshtarëve me urdhna të
randë orarët e meshës. Meshët mos të celebroheshin në orët e punës, e cila vazhdonte
nga ora 6 e mengjesit deri në orët e vona të ditës. Me shumë vështirësi pergatiteshin
fëmijët me katekizëm për Kungimin e parë dhe Krezmim ndër male e fshate. Këte e
ankojshin meshtarët e famullive pranë ipeshkvit dhe ipeshkvijve të të tanë dioqezave.
Frynte një erë përgjithësisht e keqe, vinte një egërsi që shtohej dita me ditë, paraqitej
një qëndrim i ri ndaj Kishës, një luftë e re me përmbajtje tjetër të rrezikshme
kundër religjionit. Partia e Shteti, me anë të organizatave të rinisë, të gruas dhe
atë të pionierit, me forcë të Sigurimit, nisi të survejonte fort njerëzit që shkojshin
në Kishë. Kjo kishte fillue pak në vjetin 1959, kur sidomos arsimtarëve u ndalohej
shkuemja në kishë, e mbas vjetit 1964 nisi ky ndalim gradualisht me nëpunësit dhe
të rijtë e fëmijët e shkollave. Sidomos në shkolla bahej punë e rreptë ateiste. Mësuesit,
veçanërisht, ata që ishin anëtarë partie përmes landëve të ndryshme, demaskojshin
klerin dhe rolin reaksionar të fesë. Ishin të afishueme në korridoret e shkollave
parulla e mbi të gjitha ajo e Marksit: "Feja asht opium për popullin".
Filluen
të baheshin disa shërbime të fshehta në qytet e ishte rasti kur ndonjë arsimtar e
nëpunës thirrte meshtarin që e njihte në orët e vona të mbramjes për t'iu gjetë të
sëmurit që kishte në shtëpi e me atë rast rrëfeheshin e kungoheshin edhe ata.
Përshperitej
se mbrenda pak vjetëve do të mbylleshin kishët e të gjithë insitucionet fetare të
të gjitha besimeve. Delshin shkrime nëpër gazeta e libra të urrejtshëm, fanatikë,
aq të deformuem, me shamje, fyemje, pa mujtë kush t'i jepte përgjigje,se nuk kishte
liri as fjale, as shtypi. Liri kishte vetëm me folë e me shkrue keq. Takimet e Imzot
Ernest Çobës në Kryeministri ishin ma të rralla. Ia paraqiste nëpunësit këto shqetësime
që kishte Kisha, por ai rrinte pa za. Aprovime për shugurim meshtarësh të ri nuk vijshin
në këtë fazë të tretë.
Në vjetin 1965 kje thirrë Imzoti në Kryeministri dhe
lajmue me urdhën të premë që të rrallohej ramja e kumbonëve. Vetëm një kumbonë mund
të binte në ditët e dielle e festa të urdhnueme në qytet e fshate. Jo në mengjes,
as në drekë, as mbramje. Kumbonët fort të bukura të qytetit të Shkodrës nuk ndëgjoheshin
ma.
Nisi grabitja me takt e kishave. Pranë kishës së Jezuitëve dhe asaj të
motrave Stigmatine në Shkodër, ishin kuvendet përkatëse, por ishin marrë nga shteti
në vjetin 1946, për t'u përdorë si konvikte për rininë. Tash duen të marrin edhe kishat. Në
gjysmën e mojit nanduer të vjetit 1965 Mons. Çoba thirret heret në mengjes, ora 8
të paraditës, në këshillin e Organizatës së Frontit të rrethit Shkodër, kryetar i
së cilës ishte Xhemal Dini. Ishin prezentë të gjithë pjesëtarët e Këshillit, disa
vetë. Iu njoftue Imzotit se do të dorëzoheshin dy kishët e Shkodrës, ajo e Jezuitëve
dhe ajo e murgeshave, mbasi ato janë pranë konvikteve tona e rinia nuk kishte të bante
afer kishave. Ata në fillim morën me dhunë kuvendet, tash lypin patjeter edhe Kishat.
Qytetit po i binte hije e zezë e populli shqetësohej fort se ishte mësue të rriste
shtatin, mendjen e zemrën me jetën fetare pranë atyne kishave e rinia katolike,
djem e vajza t'i kishte të vetat. Tash po jetonte dhunë e shtypje. Mons. Çoba shkoi
në Kryeministri për t'u marrë vesh për këto kishë të marruna. Përgjigjja e nëpunësit
ishte kjo:- "Tash nuk mund t'u perzihemi rretheve në punët e tyne". Kisha e Jezuitëve,
mbasi u muer nga shteti, u përdor si sallë për shfaqje kukullash, kurse ajo e motrave
Stigmatine, u quajt sallë e "Klubit të Rinisë", që do të përdorej ma vonë, sallë mbledhjesh
dhe sallë për gjyqe kundër meshtarëve.
Me 26 prill të vjetit 1966, ditën e
Zojës së Këshillit të Mirë, që kremtohej në Shejtnoren, bri Kështjellës Rozafat, ditën
e festës, një repart ushtarak nuk lejoi kategorikisht Ipeshkvin, që kishte shkue te
Kisha, të celebronte Meshën e festës, ora 10, para një populli të madh.Preteksti i
jashtëm ishte se do të hapej prej ushtrisë një tunel perbri kishës e shkaku i mbrendshëm
se do të mbyllej për disa ditë kisha e shpejt Shejtnorja e randësishme fetare dhe
kombëtare në Shqipni.
Natën e Rëshajve të këtij vjeti, u thirr Imzoti në Komitet
Ekzekutiv të rrethit të Shkodrës. Kryetari i Komitetit, Bilal Parruca, i njoftoi Imzotit
që krezmimet të baheshin në kishë e jo fshehtas në Pallatin e Arqipeshkvisë, sikurse
vërtetë Imzoti kishte caktue t'i bante për disa persona që kishin kërkue nga frika.
Nuk asht nevoja, tha kryetari: "Besimi asht i lirë." Qëllimi ishte që shteti të dinte
se kush do të merrte pjesë në krezmime. E vërtetë, për ketë punë, ishin organizue
grupe të ndryshme për të kontrollue krezmimet. E ditën e Rëshajve, grupet e caktueme,
i kapshin për krahu fëmijët të veshun mirë. Por fëmijët u ikshin dhunuesave. Ishte
dredhi komuniste me forma të këqia orientale. Komunizmi ka avitë e veshë me pushtet,
në përgjithësi, myslimanët.
Ngjarjet vijshin tue u randue njena mbas tjetres.
U mbyll një kishë në Shalë, tue largue me njëherë fratin, Atë Shtjefen Pistullin.
Ditën
e Shën Kollit, me 6 dhetuer disa të rij e përsona të pushtetit, larguen me zhurmë
jezuitin, Atë Anton Lulin. I thanë Padres: "Nuk duem kishë, merr plaçkat tueja personale
e ik prej këndej. Kishën duem ta kemë shtëpi kulture. Ketë e ka në dorë populli e
rinia". Shifeshin qartë shejet e para të ngjarjeve të reja.
Natën e Krishtlindjeve,
në Shkodër, Kisha e Madhe ishte e mbushun me popull, si përherë, por lajmohej se në
qytet e fshate do të bahet në orët e vona të kësaj nate punë vullnetare me goditje
të përqendrueme. Janë nisë në Koplik për hapje kanalesh nën tingujt e bandës së qytetit
të Shkodrës.
Në vjetin 1966 Lin Biao, në Pekin, nxiti një lëvizje fort të re,
me karakter ashpersie e dhune kundër çdo kulture, veç asaj proletare e që do të merrte
emnin "revolucion kultural". Edhe në Shqipni, vjeti 1967 do të ishte ai i këtyne ngjarjeve
të idhta, tue u pshtjellue mbarë Shqipnia. Nisi edhe ndër ne "revolucioni kultural".
Me
datën 6 shkurt 1967, në mbledhjen e disa organizatave të Partisë në Tiranë, Enver
Hoxha jepte sinjalin e madh të këtij revolucioni, të një lufte të furishme "kundër
zakoneve prapanike e paragjykimeve fetare", e cila do të shtrihej në të gjitha skajet
e atdheut tonë me të njajtin intensitet e terbim. Revolucioni kultural kinez u ba
edhe yni, me një luftë të brendshme me goditje të përqendrueme, kundër të gjitha religjioneve
në Shqipni e posaçërisht kunder Kishës e Klerit katolik.
Kur në vjetin 1945
Mehmet Shehu bante një vizitë në shtëpinë e Jezuitëve në Tiranë, gjatë atij takimi
tha: "Ne jemi kundër klerit reaksionar dhe i zhdukim armiqtë tanë, por, megjithëse
jemi ateistë, ne respektojmë klerikët e mirë dhe lirinë e besimit dhe ndjenjat
e besimtarëve". Atë Pjetër Meshkalla që dëgjoi aty këto fjalë, pergjegji: "Në se ju
do të jeni në pushtet (një shprehje kjo fort e guximshme dhe e rrezikshme me vu në
dyshim ekzistencën e pushtetit popullor), do të vijë koha të rrenoni kishë e xhami
e do të persekutoni keqas ndjenjat e besimtarëve." Kjo periudhë me fillimin e revolucionit
kultural në Shqipni, do të kishte si karakteristikë të veten, jo vetëm vazhdimin e
përsekutimit të klerit në një formë të re, në atë të demaskimit të personave klerikë,
publikisht, me mbledhje, të quejtuna të gjana popullore, por kryesisht dhunën ndaj ndjenjave
të besimtarëve, që dominojshin në Shqipni.
Kjo shkëndijë që u ndez "kunder
zakoneve prapanike e paragjykimeve fetare", ishte e mjaftueshme për t'u ba flakë e
madhe ditën e 7 shkurtit, kur nisën të dukeshin fletë-rrufetë, në ngjasim të dacibaove
kineze e me vazhdue kjo flakë djegëse e zharritëse për sa e sa vjet si një ferr tokësuer
i kjahmetit shqiptar. Qyteti i Durrësit pau grupet e të rijve, të verbuem, të cilët
shkatërruen Shejtnoren ortodokëse të Shën Vlashit. U formue një shtab i përgjithshëm
për mbarë Shqipninë, nën udhëheqjen e Ramiz Alisë, i cili gjindej ato ditë në Shkoder.
Me
datën 15 shkurt 1967, ora 10, në të gjitha dyert e kishave e të xhamiave dhe në vendet
e afishimit u panë në qytet "Fletërrufetë", shpikje kineze, prej grupeve të disa të
rijve e të rejave, ma tepër të rij konviktesh. Çka nuk thohej nder ata: "ka luejtë
rol reaksionar feja, asht qendra e obskurantizmit Vatikani, Klerikë Populli iu ban
thirrje të dorëzoni kishët, qelat e çka të keni. Mjaft keni gënjye. Përqafoni punën
dhe fitoni bukën me djersë të ballit. Mjaft keni mashtrue Populli nuk ju do. Rinia
nuk ju do."
Lagjet, fshatet, çdo fshat e malësi, qytetet, kryeqyteti gjithkund
terbim se kishte zehrin e klasës. Klerikët vijshin nga fshatet e malësitë. Lajmojshin
ipeshkvin.
Imzoti kërkoi një takim në Kryeministri. Telefonat nuk jepshin përgjigje.
Kërkoi disa herë mbrenda atyne ditëve. Por ata nuk përgjigjeshin.
Të dielen
e aferme, me 19 shkurt, nuk u lejue të celebrohet mesha e orës 10. Me urdhën mbyllet
Kisha Katedrale. Në ndërmarrjen e Ujnave të Shkodrës, provokohet një mbledhje e gjanë,
ku thirret Mons. Ernest Çoba, ndihmësfamullitarët Dom Mark Hasi e Dom Kolë Shkoza.
Imzoti foli si duhet e si i përkiste me qartësi mbi Zotin e Kishën. Mbasdite hapet
Kisha e Madhe, mbasi nuk u muer asnjë vendim prej popullit, e një popull i madh mbushi
kishën në Meshë.
Ditët randohen fort, Imzotin e thërrasin në Komitetin e qytetit.
E lajmojnë së bashku me provinçialin e françeskanëve, Atë Agustin Ashikun, i thirrun
dhe ai në Komitet, që të lirohen brenda dites dhomat françeskane e materialet e tyne
të dërgohen te Kuvendi i Françeskaneve, te Arra e Madhe, tue u lanë vetëm dy dhoma.
Në këte ndërkohë, në Pallatin e Arqipeshkvisë kishte ardhë një komision prej 15 vetash
nga Komiteti Ekzekutiv. Ndër ta kishte dhe oficerë të Sigurimit, të cilët morën çelësat
e pallatit e të gjitha dhomave, tue lajmue që përsonat banues në arqipeshkvi të vijshin
për të marrë plaçkat e veta përsonale e plaçkat e tjera të arqipeshkvisë do të dërgohën
te Kuvendi i Arrës së Madhe. Dy ditë vazhdoi të bartunit me kamionët e shtetit, se
vetëm ky i kishte. Kjo ngjau nga data e 24 shkurtit deri me 26.
Mbledhjet
vazhdojshin të ishin fort të idhta në çdo lagje. Ka britma e frikë. E ndiheshin zanet
çjerrëse të disave nëpër mbledhje. "Kisha, kleri ka shfrytëzue popullin. Feja e ka
lanë mbrapa e në errësinë. Duem mbylljen e insitucioneve fetare."
Të shtunden
e parë të muajit mars, me datën 4 mars 1967, mbyllet Kisha Katedrale e Shkodrës. Mbetën
ende Kisha e Fretënve të Gjuhadolit dhe ajo e Zojës Rruzare te Arra e Madhe. Popull
i madh rrante atëherë te këto dy kishë e vijoshin edhe nga fshatet për të marrë Sakramendet
e Shejta e ndër ata shumë e shumë të rij. Me datën 15,16,17 mars u banë lutje të veçanta
nga kleri, tue u ekspozue dhe Eukaristia në Kishën me dyer të mbylluna të Zojës Rruzare.
Ditën
e shtunde, me 18 mars, në zyrën e Këshillit të Frontit të Arrës së Madhe, para një
komisioni të Frontit, me elementë edhe të partisë dhe të Sigurimit, u thirren gjatë
paradites një nga një meshtarët, rreth 20 vetë. Kërkojshin prej secilit që meshtarët
t'i bijshin mohit zyres së tyne meshtarake. Asnjë nuk pranoi. E ndonjeni që u kishte
shërbye Frontit e pushtetit, u tha: "Këtu nuk jemi me ju." Mbasdite i dëbuen të gjithë
fretent që banojshin në kuvend, edhe françeskanin plak të mbetun, Atë Çiril Canin
që nuk dinte çka ngjante.
Imzot Ernest Çoba, me një taksi u çue në shtëpinë
e së motrës e të nipave. Një popull i madh e përcillte me lot nder sy dhe shumë i
tronditun për këto ngjarje.
Me datën 19 mars, ditë e dielle, Dita e Shën Jozefit
dhe e Larit (e Palmave), nuk ndihet asnjë tingull kumbone e nuk gjindet asnjë portë
kishe e çilun në qytet.
Mbyllja e Kishës në Lezhë do të kryhej me një organizim
të djallzuem, me 26 mars, ditën e Pashkëve. Komiteti i Partisë së rrethit, tue pasë
sekretar partie, sigurim të shtetit, polici të madhe, organizata të frontit, të rinisë,
nxanës të shkollave, shumë popull me detyrim, në oborrin e Kishës së Kuvendit Françeskan
shpallën "Kuvendin tre brezave të Lezhës", tue lexue një vendim në emën të popullit,
në 15 pika, me anë të të cilave kërkojshin mbylljen e të gjitha kishave e qitjen fare
të besimit katolik me meshtarë e besimtarë. Atë ditë fillojshin aksionet e çmenduna,
me rrëzimin e kumbonares së kishës së lashtë françeskane.
Ditë tjera rrafshohen
kumbonaret dhe kishët kudo në Shqipni, si Shejtnorja e Zojës së Këshillit të Mirë,
bri kështjellës Rozafat, Kisha Katedrale e Shkodrës, që për pak muej u caktue si muzeum,
por shpejt fillojshin punimet për ta shndërrue, në vjetin 1968, në pallat sporti.
Kisha Françeskane e Gjuhadolit u ba sallë kinemaje, Shejtnorja e Shnandout në Laç
të Kurbinit kje rrënue e krejt zona bahet kamp ushtarak, që të mos lejojë popullin
të shkonte te vendi i shejtë për devocion. Kisha e vogël me vlerë artistike në
Laç të Vaut të Dejës, vepër e shekullit XIII, kishë me afreske dhe e shpallun monument
kulture, ku sa herë kishte shkue dhe heroi ynë kombëtar, Gjergj Kastrioti, për t'u
lutë, u rrenue plotësisht me dinamit. Shumë kishë të tjera u shndërruen në salla
kulture, salla gjyqi, magazina e në stalla bagëtish e derrash. Vërtetë disa kishë
nuk u rrënuen, por edhe ma keq se ata, u dhunuen. Kishin mbetë pa u mbyllë kisha e
fshatit Sheldi me priftin, Dom Pjeter Grudën, pak ditë mbas Pashkëve, Kisha e fshatit
Delbinisht, me famullitar Dom Anton Doçin, vdekë në burg. Kjo Kishë u mbyll e fundit,
ditën e Rrëshajve të vjetit 1968, për arsye se populli kishte marrë çilësat e kishës
e nuk ia dorëzonte organizatës së frontit e të rinisë. E kur ata dojshin ta shperthejshin
me forcë derën e kishës, populli e kryesisht gra, delshin me lopata e sëpata për
t'i pengue. Kisha e "Zemrës së Krishtit" e Tiranës, me Imzot Ndoc Sahatçinë, u mbyll
me 29 qershuer 1967.
Ti, o Atdhe, i vramë përnjëherë, pushofsh në paqe. Vetëm
në një ditë të Te Deum e në një Alleluja të Hendelit mund të ringjallesh.
Meshtarët
u detyruen të merrshin pjesë në punë të randa, si në ndërmarrjen e tullave, në fermë
e ndërtime, por për pak kohë, pse shumica u arrestuen për të dytën o të tretën herë
e dergue nder burgjet e randa, si ai i Spaçit, ku do të punojshin ndër minierat e
bakrit e të piritit. Do të zhdukeshin gati të gjithë meshtarët, që të mos shiheshin
ata në popull e nga populli, pse një prift i paburgosun ishte për komunistët një kishë
e madhe e hapun. Me një kontingjencë që pat Shqipnia në pragun e hymjes së komunizmit,
mbi 170 meshtarësh, të cilët, gati të gjithë, kaluen ndër tortura e provuen jetën
e burgjeve, me 31 meshtarë të pushkatuem, dy prej të cilëve ipeshkvij e dy vdekë në
burg. Të vdekun ndër tortura 8 klerikë, të mbytun pa gjyq. Vdiqën pak kohë mbas torturash
e burgjesh 2. Vdekë në burgje e kampe shfarosëse 19 të tjerë. Të burgosun, mbi 70.
Të
Premtën e Madhe, me 24 mars të vjetit 1967, dy ditë para Pashkëve, aq të dhimbshme
për ne, për popullin e krishtenë, nëpër lagje katolike u futen nder shtëpia grupe
fëmijësh nga organizata e pionierit, për të kontrollue gjendjen e pastërtisë, si kohë
pranvere, por qëllimi kryesuer ishte me iu referue qendrave të informacionit me anën
e fëmijëve se ku kishin gjetë ndër familje se baheshin ambelsina e ngjyheshin vezë
të kuqe e mos shiheshin nëpër dhoma rruzare, kryqa, fugure. Një ngjarje kjo kaq e
ulët dhe e shemtueme, që kërkonte t'i degjenerojë fëmijët, tue e prishë shpirtin e
fëmijëve me vesin fort të keq të denoncimit e të spiunazhit.
Herë mbas here,
sidomos nder fshate, bahej kontroll deri në arkat e grave mos janë fshehë fugure e
materiale të tjera fetare. Njerëz të caktuem survejoheshin afër shtëpive të ndryshme
për të dëgjue, kur thohej Rruzarja e Zojës në mbrëmje ndër familje, o mos të dëgjohej
stacioni i radiove të hueja e sidomos ai i Radio-Vatikanit, në gjuhën shqipe.
Faza
e tretë mbetet ma e keqja, se punohej për shkatërrimin e Shqipnisë, tue prishë sistematikisht
me aq djallëzi e dhunë karakterin e njeriut, rezultat ky i luftës kundër virtyteve
njerëzore e kundër Zotit, që shteti e diktatura punonte për ta ba njeriun skllavi
i së keqes. Populli kurrë nuk i mbylli kishët. Nuk i kishte mbyllë populli e rinia,
por partia e Punës me Enver Hoxhën.
Ky problem i mbylljes së kishave e i të
gjitha insitucioneve fetare, që asht fetar e sociologjik, kërkon një studim të hollësishëm
e kjo mund të arrihet kur shoqnia shqiptare të ketë një qetësi e përparim, një nivel
dhe paanësi. Shpejt nisën arrestimet e meshtarëve. Këto baheshin publikisht, me një
lloj gjyqi para popullit për ta demaskue përsonën e pafaj keqas. Ata do të shpreheshin
me fjalët ma të këqia kundër Fesë, Zotit, Papatit, tue i quejtë meshtarët trathtarët
e Atdheut, se këta kishin bashkëpunue me fashizmin e nazizmin e tash tue i quejtë
mashtrues, genjeshtarë e shfrytëzues, të cilët nuk i kanë sjellë shoqnisë të mira
e janë kundër kulturës e qytetnimit. I vunë kambën, shtjelmin figurave të shqueme
të letërsisë e të kulturës europiane e shqiptare: Mons. Vinçenc Prennushit, Atë Gjergj
Fishtës, Dom Ndre Zadejës, Atë Bernardin Palit, Atë Donat Kurtit e Atë Gjon Shllakut;
levdojshin me deformime sa meshtarë katolikë të vdekun nga Buzuku, por me ato masa
e dredhi, siç e kërkojshin lojët e tyne. Me datën 7 të prillit, ora 5 mbasdreke, nxoren
në Insitutin Pedagogjik "Luigj Gurakuqi" të Shkodrës Dom Mark Hasin, ndihmësfamullitar
i qytetit të Shkodrës. Ishte grumbullue para sheshit të Institutit një popull i madh.
Gjithçka jepej me altoparlanta prej sallës ku zhvillohej kjo ngjarje e randë e që
Dom Marku përpiqej të mbronte çashtjet për akuza të randa që i baheshin. Forcat e
sigurimit që e rrethojshin, nuk e lejshin të fliste. E së fundi, porsa u err, në këtë
natë shumë të keqe me shi e stuhi që pritej të binte, i vunë hekurat nder duer mes masës
së grumbullueme e me makinën jeeps të Sigurimit e dërguen në Degën e Punëve të Mbrendshme
të Shkodrës. Njerëzit e kishin rrethue makinën e çojshin krenat për të pa. Mija
njerëzve u vinte keq, për çka shifshin e ndiejshin, pa mujtë të shprehëshin asnjë
fjalë. Një terror i madh e përshkonte vendin. Populli e ndiente thellë këtë shtypje
e besimtarët e shumtë shifshin se nëpërkambej dhe përsonaliteti i tyne, tue pa
herë mbas herët meshtarët e kishës, njerëzit e punës e të dijes në bankat e të akuzuemve.
Shka do t'i ngjante një meshtari të shuguruem, i ndodh edhe një besimtari të tij,
ndjenjave të tija dhe idealeve të tija, sepse çdo besimtar i pagëzuem, ban pjesë në
meshtarinë e vështrimit të gjanë.
Mbas një vjeti do të delte në gjyq Dom Mark
Hasi, por jo i vetëm. Do të delshin së bashku me atë dhe katër meshtarë të tjerë,
në gjyqin që do të bahej në kishën e murgeshave Stigmatine në Shkodër e do të ishin
Dom Frano Illia, Dom Zef Bici, Dom Mark Dushi e Pader Gegë Luma, prej të cilëve dënohet
me pushkatim Dom Zef Bici e Dom Mark Dushi. Të tjerët me burgim. Gjyqi do të përfundonte
mbas katër ditësh, me 25 prill 1968.
Me datën 29 prill të vjetit 1967 arrestohet
në Insitutin Pedagogjik "Luigj Gurakuqi" të Shkodrës Atë Pjetër Meshkalla S.J., pak
ditë mbas letrës së famshme që patër Meshkalla i shkroi Mehmet Shehut tue i kujtue
ata çka i kishte folë në vjetin 1945 në Shtëpinë e Jezuitëve në Tiranë ("Shenim: Kjo
letër është botue në nr.3 mars 1998 në "Kumbona e së diellës"). Padreja arriti të
flasë me guxim në gjyq kundër sulmeve që i bajshin. Padreja mbronte me dinjitet të
vërtetat shejte e po i jepte një goditje botnisht atij regjimi që e kishte çue popullin
e rininë në gjendje shumë të keqe, tue mos mujtë t'i delte zot vetes, pse ishte lidhë
keqas për kafshatën e gojës. Mbas mbledhjes forcat e sigurimit e hodhën egërsisht
në makinë, tue e goditë plakun enërgjik 67-vjeçar me grushta, shtjelma e qytat e pushkëve.
Fjalët e padër Meshkallës ngjallën zemrat e njerëzve në krejt qytetin, fshtatin, malësinë
e kudo në Shqipni, që kishte një reaksion të madh. Mbas tre muajsh, në mojin e korrikut,
si fshehtas në zhegun e ditës i banë gjyqin në gjykatë dhe e dënuen për agjitacion
e propagandë me 10 vjet burgim, për të dytën herë, se në të parin burgim kje dënue
me 15 vjet që i kaloi në burgun e Burrelit.
Në vjetin 1968 arrestohet Dom Marin
Shkurti, që me 17 personat e familjes së tij kishin dalë në Jugosllavi. Qeveria Jugollave
ia dorëzoi qeverisë shqiptare. Dom Marini kje dënue me vdekje, me pushkatim, kurse
katër vëllaznit e tij e dy kunatat me burgim.
Meshtari Dom Shtjefën Kurti,
i cili në një moshë të shtyeme, punonte në bujqësi në zonën e Shën Kollit të Bregut
të Matës, kje arrestue e pushkatue në vjetin 1971, i akuzuem për shumë krime, se kishte
ba sabotim të randë ndaj kooperativës, se ishte agjent i të huajve, se kishte helmatisë
puset. Të gjitha shpifje. Ishte e vërtetë se kishte ba një pagëzim. Festivali XI i
kangës në Radio-Televizion, me shfaqje liberalizmi, ishte një ngjarje që acaroi idhët
fort luftën e klasave. U dënuen shumë nga të vetët. Radiot e huaja e shtypi i huaj
e shumë stacione të Europës e të Zanit të Amerikës nisën të flasin për tmerret e ndodhuna
në ekonomi, në besim e në të gjitha shfaqjet, tue paraqitë edhe pushkatimin e Dom
Shtjefen Kurtit, tipik të ngjajtun për një pagëzim.
Me rastin e Krishtlindjeve
të vjetit 1972, shumë kardinaj që gjindeshin në Romë, shkuen për t'i ba urimet Papës
Palit VI në Konçistor. Papa u tha kardinajve ndër të tjera: "Na kemi ba të pamundunën
për t'u marrë vesh me shqiptarët për lirinë e besimit. Por ata qëndrojnë në të veten.
U sillemi kardinajve të vendeve të tjera, të merren me këtë çashtje tue gjetë të gjitha
mënyrat e mundshme për zgjidhjen e këtij problemi fort të randësishëm." E Papa Gjon
Pali II, kur shkoi në Puglia, e trajtoi këtë problem të gjendjes në Shqipni e i drejtoi
përshëndetje të përzemërta popullit e besimtarëve.
Me datën 11 qershuer do
të zhvillohej Kongresi i Gruas në Shkodër, punimet e të cilit do të baheshin në Kishën
Katedrale, kthye në pallat sporti. Në këtë kishë historike ku për ma se 100 vjet,
kishte qenë qendra e jetës fetare katolike, ku janë kremtue të gjitha festat e vjetit
e të vjetëve, janë ba sherbesa fetare,celebrue meshë, dhanë sakramendet, asht dëgjue
fjala e Zotit nga gojtaria e meshtarëve, e ipeshkvijve e që populli e ka pasë të veten,
tue u rritë e tue marrë edukatën fetare e civile, tashti rrënue gjithçka, në këtë
kishë të dhunueme, dëgjohet një za tjetër: ai i dhunës në zemër të katoliçizmit, dëgjohet
fjala krenare edhe e terbueme e udhëheqësve komunistë të Enver Hoxhes, të Mehmet
Shehut e të sa diskutantëve kundër besimit katolik, e shoqnueme me rrahjet e shuplakave
të grave që me aq gëzim mbajshin gjallë kongresin e mallkuem të tyne.
E kur
do të binte termeti i madh, me 15 prill 1979, Enver Hoxha me rastin e ndërtimit të
shtëpiave të reja në lagjën e Bahçallekut në Shkodër, dhuratë e partisë dhe e shtetit,
erdhi e mbajti fjalim, tue i sha zanit me tanë të keqen kundër Zojës së Papërlyeme,
tue dhunue kështu në shpirt ndjenjat ma delikate të katolikëve që aq fort e kishin
marrë mbrapa Shejtnoren e Zojës afër Bahçallekut e bri këshjellës e që populli vazhdonte
ta mërrte përsëri, por tash fort fshehtas e me lot nder sy. Diktatura komuniste
në esencë, ka dhunue direkt të drejtat njerëzore e dinjitetin e njeriut në të gjitha
shfaqjet e veprimtarisë së saj. U ba një luftë e veçantë dhe mizore kundër besimit,
kundër të gjitha besimeve, por sidomos kundër religjionit katolik, klerit dhe elementit
të tij me qëllim zhdukjeje. Lufta e ashpër drejtohej kundër klerit dhe elementit besimtar
të tij, pikërisht se këta janë katolikë, pra një dhunë që ka jo burim djallzuer, por
burim djalli dhe se kleri dhe elementi katolik mbante gjallë dhe kultivonte kulturën
perëndimore e qytetnimin e vyer europian, atlantik, e qytetnimin kristian kudo në
botë. Ishte fjala për zhdukjen e katoliçizmit ndër ne, të entitetit të tij dhe realitetit
të tij historik e moral. Me 10 korrik të vjetit 1968 u inaugurue në qytetin e Shkodrës
ekspozita ateiste: "Mbi rolin reaksionar të fesë". Kjo qëndroi e hapun më tepër se
pesë vjet, pse kjo ekspozitë u shndërrue në "Muzeumin Ateist" të Shkodres që u
inagurue me 9 qershuer të vjetit 1973 në prag të hapjes së Kongresit VII të grues.
Një kulm do të arrijë në vjetin 1976 në Shqipni kur Shqipnia do të shpallet një vend
ateist me Kushtetutë e se ndalohet me ligj çdo veprim feje. Neni 37 i Kushtetutës
së vjetit 1976 ka këtë: "Shteti nuk njeh asnjë fe dhe përkrah e zhvillon propagandë
ateiste për te rrënjosur tek njerëzit botëkuptimin materialist shkencor. Neni 55:
"Ndalohet krijimi i çfarëdo organizate me karakter... fetar. Ndalohet veprimtaria
dhe propaganda ... fetare."
Gjatë kohës që kishat ishin të mbylluna, meshtarët
që ishin jashtë burgut, celebrojshin meshë fshehtas dhe kryejshin fshehtas shërbime
fetare besimtarëve. Mons. Ernest Çoba banonte në shtëpinë e së motrës, shtëpi që ishte
si pronë e Sigurimit. Megjithatë, njerëzve që vijshin për ta takue, u jepte sakramende.
Kështu bajshin shërbime sa e sa meshtarë, si: Dom Njac Gjoka, Dom Martin Trushi, Dom
Mikel Beltoja, Pater Leon Kabashi, Pater Ferdinand Pali, Imzot Gjon Kovaçi, Pader
Mëhill Troshani, Dom Kolec Toni, Dom Zef Simoni e të tjerë. Ndihmojshin në dhanien
e pagëzimit e në shpërndarjen e kungimit nder të sëmurë motrat Servite e ato Stigmatine.
Ishin suor Imelda Gurakuqi, moter Jorgjia Bulgareci, arrestue e dënue 5-vjet, motër
Kristina Nogaj e Liliana Radovani, suor Mikelina Demiri, Dava që shkonte ndër burgje
për të ndihmue meshtarët, motër Jozefina Koliqi takohej me vajzat e u ngjindte
nder kunorët e shejta. Shumë kanë ndihmue edhe civilët në qytete e fshatra. Kështu
pohohej me fjalë se populli i ka mbyllë kishat e insitucionet fetare, por me të vërtetë
ishte ndryshe. Kremtoheshin Krishtlindjet, Pashkët, kremtime që gjente vetë populli
format për t'i kujtue.
Elementi katolik në përsekutim vuajti shumë. Të rijve
e të rejave të aftë e që trashigojshin një farë qytetnimi nga ambientet e tyne, këtyne
nuk do t'u jepshin bursa për shkolla të nalta e disa që do t'i merrshin, nuk do t'i
kishin për degët kryesore. Fëmijëve të të burgosunve e të reaksionarëve në asnjë
mënyrë. Edhe ndër punë katolikët do të ishin ndër të fundit, tue pyetë ata që vijshin
të kërkojshin punë si i kishin emnat. Pranë zyreve të gjendjes civile, nuk pranojshin
në asnjë mënyrë të vejshin emna katolikë. Për çdo njeri kërkohej biografia e hollësishme,
kur ishte fjala për të hy në punë.
Me datë 10 shkurt 1974 vdes në Shkodër,
në një kolibe, Atë Mark Harapi, profesor i shquem i Aristotelit, i Tomë Akuinatit
dhe i dogmatikës në Seminar. Mund të njihet i dyti teolog shqiptar, mbas Imzot Pjetër
Bogdanit dhe një përkthyes i aftë, lavrues i gjuhës shqipe. Para se të vdiste, kishte
shfaqë dëshirin të vorrosej jo në vorrezat e qytetit, por në ato të Shirokës, prej
kah ishte e ku gjindeshin dhe eshtnat e prindërve të tij. Në zyrën e komunales shkuen
për të kryer formalitetin e varrimit Atë Gjergj Vata dhe Atë Ferdinand Pali. Mbasi
treguen arsyen e vorrimit të tij në Shirokë, morën lejen e çdo gja ishte gati për
ditën e vorrimit. Mbas dy javësh fillonte një proces gjyqësor kunder dy meshtarëve:
Atë Gjergj Vatës e Atë Ferdinand Palit, për arsye se këta gjoja e kishin kërkue me
qëllim që te vorroset Atë Mark Harapi në Shirokë, e jo në vorrezat e përbashkëta në
Shkoder. Atë Gjergjin e dënuan me 4 muaj burg, kurse Atë Ferdinandin me 3 muaj dhe
me punë dhe nepunësin katolik Luigj Bushatin i shkjeptë ne ecje që vetëm kishte qenë
prezent, por jo nëpunës kryesor për të krye formalitetin, e pushuen nga puna. Kjo
ngjarje i dha rastin që të thirreshin pranë këshillave të lagjes të gjithë meshtarët
që ishin në qytet veçmas në lagjet e veta, në prani të një komisioni me kryetarin
e këshillit, sekretar partie, të organeve të sigurimit, tue i pyetë meshtarët se
a kishin qenë në vorrimin e Mark Harapit, tue u ba gjithfarë presionesh dhe paralajmërime
arrestimi. Kjo punë hynte dhe në lëvizjen e arrestimeve e të pushkatimeve që baheshin
në stil të gjanë kundër kuadrove të veta, meshtarëve e të rijve që "borgjezoheshin",
tue u mbushë burgjet plot me të burgosun e që do të vazhdonte sidomos deri në 1980,
kur do të ngjante vdekja e Kryministrit Mehmet Shehut.
Me datën 3 prill 1976
arrestohet Mons. Ernest Çoba. Do të delshin së bashku në gjyq në një grup me Imzotin:
Dom Lec Sahatçia, Dom Kolec Toni e Dom Zef Simoni. Mbas një qëndrimi të gjatë në hetuesi,
ma tepër se një vjetë, Imzot Çoba kje dënue me 25 vjet burg për lidhjen që kishte
pasë me Selinë Shejte, fshehtas, përmes Legatës Italiane në Tiranë, Dom Lec Sahatçia
për akuzën shpifëse se kishte marrë pjesë direkt në vrasjen e Bardhok Bibës, sekretar
i parë i partisë në rrethin e Rrëshenit, ngja në vjetin 1949, dënue 20 vjetë, Dom
Kolec Toni e Dom Zef Simoni për mosdenoncim të marrëdhanieve të Imzotit me Legatën
Italiane e agjitacion e propagandë e Dom Zefi dhe me shkrime. I pari dënue 13 vjet
dhe tjetri me 15 vjet burgim. Gjithashtu, mbas një moji arrestohet edhe Dom Gjergj
Simoni, pse gjatë kontrollit iu gjetën enët shejte, libra nga biblioteka e Arqipeshkvisë
dhe shkrimet e tij personale. Gjyqi do të përfundonte me 29 prill 1977. Imzoti do
të vdiste në spitalin e burgut të Tiranës me 10 janar 1980, shpejt mbas një injeksioni
misterioz që i solli vdekjën.
Dom Mikel Koliqi, famullitar i Shkodres, gjithherë
me ketë titull zyreje, në fillim u burgos. Ma vonë kje internue e nga internimi prap
u burgos tue ba gjithsejt internim e burg 37 vjetë.
Me radhë burgosën disa
meshtarë, si: Atë Gjergj Vata, Dom Nikollë Gjini e Dom Pjeter Gruda, që vdiq në burg,
Atë Anton Luli, Dom Ndoc Ndoja, Atë Aleks Baqli e kjo gjendje do të vazhdonte deri
që të arrinte nata e fundit e të të quejtunit poliagjent Mehmet Shehut e me 11 prill
e diktatorit Enver Hoxha. Por deri në mojin e nandorit të datës 4 të vjetit 1990 nuk
do të mungojnë format tinzare e të këqia të diktaturës nën Ramiz Alinë, kundër besimeve
dhe sidomos kundër katoliçizmit.
Kundër katoliçizmit lufta asht e vjetër, me
pushtimin romak në tre shekujt e parë, i cili u pasue me shumë e shumë martirë të
njohun, me pushtimin e atdheut tonë në kohën e turkut, kur kanë ngja rrënime e shndërrime
kishësh, mbytje meshtarësh, ngulje në huj të ipeshkvijve, të krishtenët të mbytun
me taksa, të urryem me diferencime, skllevër në vendin e vet, ndonëse të krishtenët
janë përpjekë me të gjitha energjitë me nxjerrë në dritë, në liri, atdheun e robnuem
e të prapambetun.
Data e 4 nandorit 1990 hapi epokën e re të lirisë së religjionit
dhe të besimit katolik dhe erdhën një mbas një ngjarje vërtetë të lumnueshme, si:
vendosja e Nunciaturës Apostolike në Tiranë, ardhja e Shejtënisë së Tij Gjon Pali
II, me 25 Prill 1993 në tokën shqiptare, formimi i hierarkisë kishtare, ardhja
e misionit të huej në shërbim të religjionit, ardhja e Nanës Tereze shqiptare dhe
e misionit të saj në Shqipni, nderimi e kontributi që i njehet katoliçizmit në atdhe.
Sot
shteti shqiptar dhe shoqnia shqiptare i ka sytë e jetën e vet kah Perëndimi.
Kisha
Katolike sot në Shqipni ecën në udhën e vet, me përparim e pa asnjë pengesë. Por katoliçizmi
nuk ka vetëm klerin, kishët, funksionet, shkollat, shtypin e sa të mira të tjera,
që na i kemi sot, por ka popullin, besimtarët, nuk ka një kontingjent, por asht një
element i randësishëm kombëtar me potencë e me histori.
Tue u thanë e verteta,
edhe sot, e pse jo edhe ma fort sot, pothuej elementi katolik nuk gëzon ekuilibrin
e vërtetë, pothuej, asht i keqtrajtuem, e pothuej asht i diskriminuem; pothuejse asnjë
katolik nuk ka funksione, nuk u jepen katolikëve detyra me randësi shtetnore. Pesëdhjetë
vjet nën komunizem pothuejse u janë mbyllë shkollat e nalta nder materiet kryesore
studentëve katolikë, që do të delshin shumë të shquem sikur i ka pasë shumë të shquem
para ardhjes së komunizmit. Për gabimet e fajet e randa të sa shqiptarëve, konsekuencat
e vuejtjet e vazhdueshme nuk duhet t'i pësojnë elementi katolik.
Tash gati
10 vjet demokraci asnjë përpjekje serioze nuk asht ba për t'i dhanë ndihmë këtij elementi
të randësishëm e faktor kombëtar edhe i qytetnimit, as me shkolla, as me punë.
Nuk
ka liri pa drejtësi e tue qenë se Shqipnia ka shumë për të arrijtë, na duem fitim
tagresh njerëzore dhe respektim të dinjitetit të njeriut, pa të cilat nuk shkohet
pozitivisht në Europë. Edhe bashkëvëllai duhet të dëshirojë e të kërkojë që të drejtat të
jenë të barabarta.
Atdheu i çliruem do t'i japë me të drejtë krishtenimit që
asht përsekutue me shekuj e që ka kontribue energjikisht në pjesën esenciale për përparim
të shtetit shqiptar pozicionin që i takon ose pjesën që i përket. Tue përfundue: Krishtenimi
provoi një salvim shumëshekullor, të përgjakshëm e të mundimshëm. Por Kisha e Krishtenimi
e ka ngadhënjimin në falje, në dashuni e në ngjallje. Shembulli ma i miri, i pakrahasueshmi,
asht Persona e Jezu Krishtit, që jetoi tue dashtë njerëzimin, vdiq në kryq tue falë
e u ngjall së vdekuni tue ngadhënjye.
Krishti ka anulue çdo ashpersi e dhunë.
Na,
përherë, jo vetëm do t'i falim anmiqtë tanë, por, për ma tepër, edhe do t'i duem.
Kjo mund të na duket e çuditshme dhe e pamundun, por duhet njohtë në esencë Kështenimi,
pse në këto mësime qëndron forca morale e persosun dhe arrihet edhe kulmi i jetës
shoqnore të rregullueme, asht ku nisë e përpunohet liria e vërtetë, pse sikur thotë
Shën Pali: "Ku asht shpirti i Zotit, aty asht liria".
Me falë e me dashtë,
ashtu si dhanë shembullin edhe martirët e vërtetë të Krishtenimit shqiptar, që së
shpejti do të shpallen shejtën martirë mbi lter e sa e sa të tjerë dhe epoka e re
e tremijëshit të jetë e mbushun me idealet e vëllaznimit, të dashunisë dhe respektit
të dinjitetit njerëzor.