Głośno mówi się w ostatnich tygodniach
o globalnym kryzysie gospodarczym. Ze względu na trudną sytuację amerykańskich i niektórych
europejskich banków, światowa finansjera, a za nią politycy biją na alarm. W tym kontekście
warto przyjrzeć się niektórym elementom muzułmańskiego systemu bankowości, który ukształtował
się pod wpływem koranicznego zakazu lichwy i hazardu. Zakaz lichwy nie zezwala na
pobieranie procentów od kapitału, natomiast zakaz hazardu oznacza, że obie strony
powinny ponosić jednakowe ryzyko.
Islam powstał w społeczeństwie, w którym
oprócz rolnictwa i hodowli ważną rolę odgrywał handel. Do dokonywania transakcji i
wymiany dóbr zachęca muzułmanów Koran, głosząc, że „Bóg dozwolił handel, a zakazał
lichwy” (2, 275). Koraniczne przesłanie jednoznacznie poucza muzułmanów: „O wy, którzy
wierzycie! Bójcie się Boga i porzućcie to, co pozostało z lichwy, jeśli jesteście
wierzącymi!” (2, 278). W tradycji muzułmańskiej lichwę zalicza się do najbardziej
radykalnych form wyzysku. Święta Księga islamu zapewnia też, że „Bóg zniweczy lichwę,
a pomnoży dawanie jałmużny” (2, 276).
Mimo iż lichwa (riba) w pełnym
tego słowa znaczeniu jest w islamie zakazana, muzułmańscy prawnicy na przestrzeni
dziejów podejmowali próby złagodzenia tego przepisu. Już w średniowieczu wypracowano
wybiegi prawne, które miały obejść obowiązujące zakazy. Jednym z przykładów jest tzw.
„podwójna sprzedaż”. Polega ona na tym, że osoba X, chcąc zaciągnąć pożyczkę od osoby
Y, sprzedaje jej jakiś towar, za który otrzymuje potrzebną gotówkę. Jednak zaraz po
tej transakcji odkupuje ten sam towar nieco drożej [z racji wliczonych odsetek], ale
nie płaci większej sumy od razu, lecz w terminie ustalonym przez obie strony. Przedmiot
transakcji staje się zabezpieczeniem długu. Ta podwójna sprzedaż to nic innego jak
uzyskiwana pożyczka z naliczonymi odsetkami. Z prawnego punktu widzenia jest ona dopuszczalna,
gdyż osoby uczestniczące w tej transakcji nie są bankierami, lecz kupcami.
Również
we współczesnym systemie bankowym świata muzułmańskiego wypracowano wiele praktyk,
w których pomija się elementy lichwiarskie, osiągając w końcowym rozrachunku podobne
wyniki. W systemie tym można wymienić kilka metod funkcjonowania. Pierwsza z nich
to tzw. murabaha, czyli „wzajemne czerpanie zysków”, która nawiązuje do wspomnianej
wcześniej zasady „podwójnej sprzedaży”. Chodzi o sprzedaż towaru na podstawie kontraktu,
który zezwala na zakup tego towaru z powrotem za ustaloną wyższą cenę (zawierającą
odsetki). Następną metodę nazywa się potocznie „śpiącym udziałowcem”, mudaraba.
Funkcjonuje ona na zasadzie przyznania zabezpieczeń finansowych drugiej osobie i równego
dzielenia profitów z zysków całej operacji. Innymi słowy jest to partnerski układ
w biznesie, gdzie bank składa kapitał, a klient zabezpiecza środki wykonania. Jeśli
projekt nie funkcjonuje właściwie, straty ponoszą obie strony – w myśl muzułmańskiej
zasady wspólnej odpowiedzialności. Kolejna metoda to rodzaj spółki banku z deponentem,
tzw. muszaraka. Obie strony mają równe prawa, a – odliczając koszty operacji
– zyski lub straty rozkładają proporcjonalnie do udziałów. Wszystkie wspomniane metody
aprobowane są przez prawne i religijne autorytety islamskie, otwierając tym samym
muzułmanom drogę do legalnego zdobywania zysków ze złożonego kapitału. W ten sposób
zostają pokonane również moralne wątpliwości wielu wyznawców islamu, którzy ze spokojnym
sumieniem mogą oszczędzać i działać na polu gospodarczym.
Klienci islamskich
banków mają możliwość uczestniczenia w inwestycjach tych banków, a w przypadku sukcesu
danego projektu otrzymują odpowiedni zysk. Muszą się jednak liczyć także z niepowodzeniem
i przyjęciem strat. Tego typu transakcje są zgodne z prawem islamskim, ponieważ połączone
są z pewnym ryzykiem. W ramach umowy o udziale w zyskach osoba wpłacająca pieniądze
ma możliwość wyboru między udziałem w ogólnych zyskach banku lub w jego inwestycjach.
W przypadku strat bank nie wypłaca żadnych zysków. Złożone środki są jednak zagwarantowane.
Banki islamskie, podobnie jak inne instytucje bankowe, oferują swym klientom podstawowy
zakres usług. Ograniczone jest jednak używanie kart kredytowych, które funkcjonują
jako karty płatnicze. Długoterminowe kredyty przyjmują formę ratalną lub leasingową.
Koncepcja
komercjalnego systemu bankowego zgodnego z prawem szarijatu, a więc z pominięciem
spekulacji lichwiarskich, powstała w połowie XIX wieku i została rozwinięta w latach
dwudziestych minionego stulecia. Grupa muzułmańskich kupców uświadomiła sobie, że
tradycyjne sposoby przeprowadzania przez nich transakcji finansowych w nowych realiach
są niewystarczające. W związku z tym założono banki o charakterze handlowym. Pierwsze
współczesne instytucje bankowo-spółdzielcze powstały w Pakistanie w latach pięćdziesiątych
XX wieku. Natomiast w latach siedemdziesiątych nastąpiła swoista eksplozja banków
islamskich. Założono je w Dubaju (1975), Egipcie i Sudanie (1977), Jordanii (1978),
Bahrajnie (1979) oraz Indonezji i Malezji. Wraz z rosnącą liczbą muzułmanów, a także
z racji popularności muzułmańskich mechanizmów finansowych, banki tego typu pojawiły
się także w Europie. Aby działalność bankowa przebiegała zgodnie z przepisami religijnymi,
banki posiadają rady prawnicze, które czuwają nad zgodnością funkcjonowania z przepisami
szarijatu. Wysokiej rangi prawnicy spotykają się regularnie, sprawdzając, czy nowe
idee finansowe i zawierane transakcje nie wykraczają poza islamskie przepisy prawne.
W celu zyskania muzułmańskich klientów nawet niektóre z zachodnich banków wprowadzają
regulacje zgodne z przepisami koranicznymi. Przykładem są banki w Niemczech, Szwajcarii
i Wielkiej Brytanii.