W dziejach islamu – jak w każdej
religii – występują liczne tendencje synkretyczne. Jednym z takich przykładów jest
bahaizm, czyli nowa religia, która powstała w kontekście islamu szyickiego. Jej założycielem
jest urodzony w Teheranie Mirza Husajn Ali Nuri (1817-1892), który przyjął przydomek
Baha Allah (Baha’u’llah), co oznacza „Blask Boga”. Od niego pochodzi nazwa religii,
której początki sięgają 1863 roku.
Geneza i historia bahaizmu jest ściśle związana
z poprzedzającym ją innym ruchem religijnym – babizmem, który w 1844 roku założył
Ali Muhammad z Szirazu, uznający siebie za bramę prowadzącą do poznania Boga, czyli
za tzw. Baba (od bab, czyli brama). Stąd też wzięła się nazwa ruchu. Wpisując
się w tradycję szyicką, Bab głosił nadejście mahdiego. Krytykował prawo szarijatu
w jego tradycyjnej postaci, a na miejsce Koranu wprowadził własne dzieło zatytułowane
„Bajan” (Objawienie), w którym zawarł podstawy swej religii. Wypracował w niej przede
wszystkim nową teorię etyczną, według której miało powstać sprawiedliwe państwo o
charakterze teokratycznym. Wśród wielu reform społecznych Bab podkreślał równouprawnienie
kobiet i odrzucał poligamię. Mimo odłączenia się od islamu babizm zachował w znacznej
mierze jego spuściznę, w której wiele miejsca zajęła symbolika i elementy mistyczne.
Zasady babizmu zostały przez uczonych szyickich potępione, a Ali Muhammad został w
1850 roku stracony za głoszenie zasad niezgodnych z ortodoksyjnym islamem. Prześladowania
dotknęły także wyznawców babizmu, a nade wszystko wiernego ucznia i aktywnego propagatora
babizmu, Nuriego, który po wydaleniu z Persji w 1852 roku przeniósł się do Bagdadu.
Tam, ogłaszając się zapowiadanym przez Baba mahdim, założył swoją religię. Dążąc do
nadania jej uniwersalnego charakteru, usiłował połączyć najlepsze elementy z powstałych
wcześniej ośmiu (religii) – m.in. chrześcijaństwa i islamu. Zgodnie z ogromnym znaczeniem
symbolicznym liczby dziewięć w jego koncepcji, to właśnie bahaizm miał być tą dziewiątą,
najdoskonalszą z wszystkich religii. Baha’u’llah przyjął prawdy zawarte w Świętych
Księgach wielkich religii światowych, ale umieścił je niżej w ustanowionej przez siebie
hierarchii. Koran miał dla niego znaczenie symboliczne i alegoryczne. Najpełniejsze
objawienie Bożej woli zostało – jego zdaniem i według bahaistów – zawarte w dziele
„Kitab al-Akdas”, czyli Najświętszej Księdze, która jest dopełnieniem księgi babizmu,
wspomnianego wcześniej „Bajan” („Objawienia”). W swej nauce Baha’u’llah potępiał poligamię
i niewolnictwo. Zdecydowanie występował przeciw wszelkim konfliktom i wojnom. Wypracował
wizję doskonałego „organizmu” społecznego o charakterze teokratycznym, w którym ogromną
rolę odgrywa przestrzeganie zasad moralnych.
Bahaizm podobnie jak babizm został
uznany przez uczonych muzułmańskich za niezgodny z ortodoksją islamską, a jego zwolenników
prześladowano. Sam Baha’u’llah został aresztowany i zmarł w 1892 roku. Nowym przywódcą
został jego syn, Abbas Effendi (jako Abdul Baha), którego po śmierci zastąpił jego
wnuk Szogi Effendi. Śmierć tego ostatniego w 1957 roku pociągnęła za sobą zmianę struktury
organizacyjnej bahaizmu. Miejsce jednoosobowego zarządzania zajęła dziewięcioosobowa
rada pod nazwą Powszechny Dom Sprawiedliwości z siedzibą w Hajfie. Niższy poziom zajmuje
Narodowa Rada Duchowa, odpowiedzialna za rozwój ruchu na terenie danego kraju. Najniżej
znajduje się Lokalna Rada Duchowa, która zajmuje się sprawami miejscowej wspólnoty.
Doktryna
bahaizmu ma charakter praktyczno-etyczny. Jej podstawą jest tzw. dodekalog, czyli
zbiór dwunastu zasad, które ustanowił Baha’u’llah. Dominują w nich cele humanitarne
i społeczne, takie jak: jedność rodzaju ludzkiego i równość płci. Spośród innych postulatów
bahaizmu należy wymienić propozycję ustanowienia wspólnego, ponadpaństwowego rządu,
sądu rozjemczego, wspólnej waluty oraz uznanie powszechnie obowiązującego języka.
Wyznawcy bahaizmu wierzą w osobowego Boga, który troszczy się o swoje stworzenie,
lecz jest niepoznawalny. Zadaniem człowieka jest posłuszne uwielbienie Boga i praca
dla dobra innych. Bahaizm uważa się za religię posiadającą najbardziej aktualne objawienie
Bożej woli. Dlatego nazywany jest przez swoich wyznawców „koroną wszystkich religii
świata”. Cechą charakterystyczną bahaizmu wydaje się w tym względzie koncepcja tzw.
„objawienia progresywnego” lub cyklicznego. Ten rodzaj objawienia ma odpowiadać aktualnemu
poziomowi rozwoju ludzkości, wyznaczając jej nowe cele. Ponieważ Baha’u’llah ostro
krytykował obrzędy i ceremonie, kult w bahaizmie jest bardzo ograniczony. Podkreśla
się rolę modlitwy i medytacji, przy czym modlitwę odmawia się o jednej z trzech pór
dziennie.
Obecnie bahaizm stanowi około siedmiomilionową wspólnotę wyznawców
rozsianą po całym świecie. Centrum religii stanowi Hajfa, gdzie znajduje się najważniejsza
świątynia bahaicka z mauzoleum Baha’u’llaha. Mimo iż bahaizm jest spadkobiercą i kontynuatorem
babizmu, to jest jednak stosunkowo młodym zjawiskiem religijnym, które charakteryzuje
się dużym dynamizmem. Na jego popularność wpływa kilka czynników. Najważniejszym wydaje
się uniwersalny charakter przesłania bahaickiego, w którym znajduje się wiele elementów
humanitaryzmu. Atrakcyjności dodaje mu również brak silnych struktur instytucjonalnych
i stosunkowo niewielka liczba wyznawców, co daje poczucie wspólnoty, pomagające zniwelować
– charakterystyczne dla współczesnych czasów – anonimowość i osamotnienie. Nie bez
znaczenia jest popularny w dobie globalizacji synkretyczny charakter bahaizmu i jego
dążenie do unifikacji systemów religijnych świata. W niektórych krajach islamskich
wyznawcy bahaizmu są represjonowani z racji swej nieortodoksyjności.