Władze komunistycznych Chin przez dziesięciolecia zabiegały
o stworzenie jednorodnego obrazu swego społeczeństwa. Wprowadzenie gospodarki rynkowej
w latach osiemdziesiątych XX wieku przyczyniło się do częściowego otwarcia chińskich
granic, a w konsekwencji do ukazania etnicznych i kulturowych zróżnicowań tego najliczniejszego
kraju na świecie. Spojrzenie na chińską rzeczywistość – nie tylko w perspektywie zmagań
sportowców – umożliwiają także Igrzyska Olimpijskie w Pekinie. Z tej okazji przyjrzyjmy
się w naszym cyklu islamowi w Chinach.
Generalnie o muzułmanach w tym kraju
mówi się i pisze niewiele. Po długim okresie restrykcji i prześladowań polityka chińskich
władz stała się pod koniec minionego stulecia bardziej tolerancyjna. Wraz z wprowadzeniem
stopniowej liberalizacji chińskiej ekonomii nastąpiła również poprawa sytuacji religijnej.
Wpłynęło to na ożywienie islamu i wzrost liczby jego wyznawców. Szacuje się, że Chiny
zamieszkuje ponad 20 mln muzułmanów, z których zdecydowana większość to sunnici z
hanafickiej szkoły prawnej.
Pierwsze grupy muzułmańskie pojawiły się na południowo-wschodnim
obszarze Chin. Byli oni potomkami arabskich i perskich kupców oraz urzędników przybyłych
między siódmym i dziesiątym stuleciem. W XIII i XIV wieku nastąpiła migracja wyznawców
islamu z Azji Centralnej za czasów mongolskiej dynastii Yuan. Do wzrostu populacji
muzułmańskiej przyczyniły się także małżeństwa mieszane. Pod koniec XVII wieku znaczenia
nabierał sufizm. Hierarchiczna struktura bractw pomogła zmobilizować większe grupy
muzułmanów (Hui) podczas ekonomicznych i politycznych kryzysów miedzy XVII i XIX stuleciem.
Na początku XX wieku północne i północno-zachodnie tereny zamieszkałe przez muzułmanów
uzyskały częściową autonomię. Oznaczało to także konflikty wewnątrzislamskie i napięcia
między muzułmanami i chińską grupą etniczną Han.
Wielu muzułmanów popierało
głoszone przez komunistów hasła równości, autonomii i wolności religijnej, angażując
się aktywnie w tworzenie Chińskiej Republiki Ludowej. W miarę nasilających się restrykcji
sami stali się ofiarami reżimu, zwłaszcza po 1957 roku i podczas Rewolucji Kulturowej
(1966-1976). Współcześni muzułmanie mają pragmatyczny stosunek do władz. Zachowawczość
i elastyczność pomagają im zająć najlepszą pozycję wśród mniejszości religijnych.
Chińscy
muzułmanie są zróżnicowani pod wieloma względami. Przynależność etniczna, język, tradycje
kulturowe, praktyki religijne oraz rozmieszczenie geograficzne to tylko niektóre z
nich. Największe skupisko muzułmanów (ponad dwie trzecie) znajduje się w północno-zachodniej
części kraju. Wywodzą się oni z dziesięciu etnicznych grup mniejszościowych. Najliczniejsi
– w liczbie ok. 10 mln – są Huici, którzy byli pierwszymi muzułmanami. W związku z
tym w kontekście chińskim po dzień dzisiejszy islam nazywa się również „nauką Hui”
lub „religią Hui” (hui jiao). Drugą pod względem liczebności muzułmanów grupą
etniczną są Ujgurzy, których jest ok. 8 mln. Natomiast najmniej jest Tatarów – ok.
6 tys. Muzułmanie należą także do zróżnicowanych tradycji kulturowych. Na przykład
w życiu nomadycznym Kazachów i Kirgizów zauważalne są elementy kultury przedislamskiej
i szamańskiej.
Mimo istniejącego zróżnicowania wyznawcy islamu w Chinach mają
poczucie przynależności do jednej wspólnoty religijnej, tzw. ummy. Wyrazem
tego są wspólnie odmawiane modlitwy – niezależnie od różnic etnicznych, a także pomoc
przy budowie i utrzymaniu meczetów. Wielkie znaczenie w tym względzie mają także strony
internetowe i publikacje zawierające treści muzułmańskie. Coraz powszechniejsze stają
się gazety, czasopisma, książki, kasety video oraz płyty DVD i CD z materiałami religijnymi.
Szacuje się, że w Chinach istnieje oficjalnie ponad 50 tytułów czasopism, które są
finansowane i kolportowane przez muzułmanów. Krytycy zarzucają tym publikacjom, że
wzmacniają one chiński nacjonalizm i przyczyniają się do umocnienia stanowisk fundamentalistycznych.
Widocznym
wyrazem ożywienia islamu w Chinach są meczety, których jest obecnie ok. 40 tys. Na
uwagę zasługuje fakt, że nowe budowle zawierają również elementy chińskiej architektury
(na przykład budowane są w kształcie pagody). Coraz liczniejsze stają się także madrasy
i islamskie centra regionalne, świadczące o rozwoju edukacji muzułmańskiej.
Muzułmanie
stanowią ponad 2 proc. społeczeństwa chińskiego, natomiast ich udział w życiu politycznym
i samorządowym kraju jest proporcjonalnie wyższy. Wobec wyznawców islamu stosuje się
również łagodniejszą politykę rodzinną, zważywszy na drastyczny program planowania
rodziny, który przewiduje posiadanie tylko jednego dziecka.
Współcześni muzułmanie
posiadają znacznie więcej możliwości nawiązywania kontaktów z muzułmanami na całym
świecie. Mogą bez trudności uczestniczyć w pielgrzymkach do Mekki. Ich wyjazdy na
Bliski Wschód i kontakty z arabskimi muzułmanami kształtują jednak wśród wielu postawę
krytyczną wobec lokalnych praktyk i wzmacniają idee fundamentalistyczne.
Wzrost
znaczenia politycznego islamu znajduje odbicie również w polityce chińskich władz.
Złagodzenie restrykcji wobec wspólnot muzułmańskich w Chinach przyczyniło się do podpisania
korzystnych umów handlowych i militarnych z krajami islamskimi. Również zawarcie stosunków
dyplomatycznych z Arabią Saudyjską w 1991 r. wpłynęło na poprawę relacji rządu z muzułmańskimi
mniejszościami w Chinach.
Na koniec warto wspomnieć krótko o różnicy między
islamem a buddyzmem i taoizmem, czyli dwiema religiami, które tradycyjnie przeważają
w chińskim społeczeństwie. Buddyzm i taoizm podkreślają wymiar duchowy ludzkiej egzystencji
i nie angażują się w inspirowaną z pobudek religijnych działalność społeczną i polityczną.
Żadna tradycyjna religia Chin nie łączy w sposób tak ścisły wymiaru duchowego ze sprawami
tego świata, jak islam.