Jak każda cywilizacja, również cywilizacja islamska wypracowała
swoją własną sztukę, w której zauważalny jest wpływ dwóch podstawowych elementów:
języka arabskiego i religii. Na postawę muzułmanów wobec sztuki – zwłaszcza w początkowej
jej fazie – wpłynęła także prostota beduińskiego trybu życia.
Powszechne wiadomo,
że stanowisko islamu wobec sztuki jest raczej negatywne. Potwierdza to przesłanie
tradycji, a także niektóre fragmenty Koranu. W surze piątej czytamy: „O wierni! Wino
i gry hazardowe, posągi i strzały [tj. wróżenie przy pomocy strzał, rozpowszechnione
wśród pogańskich Arabów] są obrzydliwością i dziełem szatana, a więc odwróćcie się
od nich” (5,92). Według tradycji muzułmańskiej jedynie Stwórca ma moc stwarzania.
Natomiast człowiek powinien uważać, aby nie ulec pokusie naśladowania Stwórcy. Sztuka
nie powinna oszukiwać muzułmanina. Zgodnie z islamskim przekonaniem świat, będący
dziełem Boga, jest bez porównania piękniejszy od wszystkich dzieł sztuki.
Przepisy
religijne spowodowały, że w kulturze arabskiej nie istnieje malarstwo i rzeźba. Późniejsze
próby obejścia zakazów religijnych przyczyniły się natomiast do rozwoju architektury
i związanych z nią sztuk zdobniczych, ornamentyki, arabeski, stylizowanego pisma arabskiego
i motywów roślinnych. W architekturze natomiast na pierwsze miejsce wysuwa się meczet
oraz pałace i mauzolea.
Cechą charakterystyczną sztuki islamskiej jest wykorzystanie
elementów, które występują w różnorodności etnicznej i kulturowej podbitych terenów
i narodów oraz próba nadania im znamion jednorodności. Kolejną cechą tej sztuki jest
regionalizm stanowiący syntezę miejscowych tradycji i elementów wniesionych przez
nowych władców. W tym względzie w sztuce islamskiej można wyróżnić kilka etapów, związanych
z okresem panujących dynastii. W świecie arabskim jest to sztuka epoki: Umajjadów
(661-750), Abbasydów (750-1258), Fatymidów (X-XII w.), Ajjubidów (1171-1250) i Mameluków
(1250-1517) oraz sztuka arabska w Hiszpanii i w Maghrebie (czyli arabskim Zachodzie),
którą ogólnie – choć nie do końca precyzyjnie – przyjęto nazywać mauretańską. Natomiast
poza obszarem świata arabskiego należy wymienić sztukę perską (irańską) za Timurydów
i Safawidów (XTV-XVII w.), sztukę osmańsko-turecką oraz sztukę muzułmańską w Indiach.
W
świecie arabskim muzułmanie łączyli elementy tradycji artystycznych, jakie zastali
na zajętych przez siebie obszarach. Na przykład za panowania Umajjadów stosowano techniki
i elementy grecko-rzymskie, bizantyńskie, perskie, mezopotamskie, koptyjskie i wizygockie.
Dla stworzenia własnej sztuki Umajjadzi wykorzystywali doświadczenia artystów i rzemieślników
miejscowych. Ich osiągnięcia połączone z wymogami islamu pozwoliły Arabom na kontynuację
wielu rodzajów dawnej sztuki, nadając jej jednak muzułmański charakter.
W pierwszych
pięciu wiekach ery islamskiej budowano meczety, pałace i zamki, czerpiąc przede wszystkim
z architektonicznych wzorów chrześcijańskich i perskich. Szczególnie znane są pałacyki
„pustynne”, czyli sezonowe rezydencje kalifów. Malowidła na ścianach niektórych z
nich świadczą o tym, że kalifowie nie przejmowali się zbytnio przepisami religijnymi.
Abbasydzi
– zwłaszcza panujący na przełomie VIII i IX w. Harun ar-Raszid i jego syn Al-Mamun
– doprowadzili kulturę arabską do największej świetności. Organizacja życia politycznego
i życie kulturalne za panowania Abbasydów pozostawały pod silnymi wpływami perskimi.
W pierwszym wieku kalifatu abbasydzkiego budowano wielkie miasta, czego największymi
przykładami są Bagdad i Samarra.
Sztuka fatymidzka była również syntezą sztuki
umajjadzkiej w Hiszpanii oraz tradycji artystycznych poprzedniej dynastii panującej
w Egipcie, Tulunidów. Poza tym widoczne są wpływy syryjskie i perskie. Nie bez znaczenia
były też wpływy świata chrześcijańskiego. Założony w 969 roku Kair mógł konkurować
pod względem kultury z Bagdadem i Kordobą. Najsłynniejszą budowlą fatymidzką jest
meczet Al-Azhar z 970 roku. Łączy on w sobie wpływy różnych tradycji architektonicznych.
Fatymidzi rozwinęli także architekturę świecką i obronną.
Wśród różnorodności
sztuki islamskiej warto wspomnieć o tej, która rozwinęła się na Półwyspie Iberyjskim.
Przypisuje się jej różne nazwy: sztuka arabsko-hiszpańska, andaluzyjska, mauretańska,
grenadyjska. Jej kolebką była Kordoba, gdzie łączono elementy sztuki Umajjadów z tradycją
wizygocką i romańską. Na uwagę zasługują style, które stanowiły mieszaninę sztuki
arabsko-muzułmańskiej i chrześcijańskiej. Najbardziej znany jest mudejar, który –
mimo swego silnego związku ze sztuką wschodnią – wykazuje wiele cech i właściwości
swoistych. Styl ten był bardzo popularny wśród wykształconych warstw chrześcijańskich.
Sztuka ta dążyła do pełnej abstrakcji przez odrzucenie antycznego realizmu i usunięcie
przedstawień figuralnych. Ogromną rolę odgrywa w niej dekoracja, składająca się z
ornamentów roślinnych i geometrycznych, oraz zdobienia wykonane przy pomocy artystycznego
i bardzo bogatego pisma kufickiego. Ostatnim wykwitem sztuki arabskiej w Hiszpanii
jest sztuka królestwa Granady. O jej wielkości świadczy sławny pałac i forteca – Alhambra.
Wyraźne ślady sztuki arabsko-muzułmańskiej znajdujemy również na Sycylii.
Pozostając
wierną wielowiekowej tradycji, sztuka islamska również współcześnie otwiera się na
inne wpływy i ubogaca rzeczywistość, w której jest tworzona, w tym również rzeczywistość
europejską. Jej rodzimy styl zachował się głównie w architekturze, przede wszystkim
w budownictwie meczetów i ich ornamentyce.