Istotne elementy świątyni muzułmańskiej. Na
co zwrócić uwagę w meczecie
Meczet jest jednym z głównych przykładów
architektury islamskiej. W zależności od kontekstu kulturowego i charakteru samej
budowli zauważalne jest zróżnicowanie stylów. Pierwsze meczety miały kształt dziedzińców.
W miarę upływu czasu stawiano stałe konstrukcje. Na podbitych terenach muzułmanie
przemieniali na meczety istniejące już świątynie i kościoły. Dotyczy to zarówno pogańskich,
jak i chrześcijańskich miejsc kultu. Słynnymi przykładami są: meczet Umajjadów w Damaszku,
który powstał na początku VIII w. w wyniku przejęcia przez muzułmanów kościoła św.
Jana Chrzciciela oraz – będąca obecnie muzeum – Hagia Sofia w Stambule. (Warto pamiętać,
że wykorzystywanie istniejących budowli sakralnych na inne nie jest cechą występującą
wyłącznie w islamie. Przykładem transformacji meczetu na kościół katolicki jest katedra
w Kordobie).
W historii islamu wiele jest przykładów wykorzystania lokalnych
stylów architektonicznych. Już na przełomie VII i VIII w. na podbitych przez muzułmanów
terenach bizantyjskich wzorem konstrukcji meczetów były bazyliki chrześcijańskie.
Stąd bierze się na przykład występująca w tzw. „meczecie umajjadzkim” charakterystyczna
forma kopuły. Natomiast meczety wznoszone w Chinach przypominają pagody, zaś w Mali
i innych częściach Afryki spotyka się meczety budowane z gliny. Wpływ lokalnej tradycji
architektonicznej wykazują także tatarskie meczety w Kruszynianach i Bohonikach na
Podlasiu, które wyglądają jak kaplice. Mimo istniejących różnic, wszystkie meczety
– zarówno te okazałe, jak i te małe oraz proste sale modlitw – posiadają kilka elementów
wspólnych.
Podstawowym jest mihrab, czyli znajdująca się w ścianie meczetu
nisza. Jej zadaniem jest wskazanie muzułmanom kierunku na Mekkę. Przestrzeganie tego
kierunku, tzw. kibli jest jednym z warunków ważności modlitwy. Początkowo muzułmanie
podczas rytualnych modłów zwróceni byli w stronę Jerozolimy, ale w Medynie Mahomet
zdecydował, że punktem odniesienia stała się Kaaba w Mekce. Wspomniana nisza jest
miejscem w szczególny sposób wyeksponowanym. Często bogato zdobiona inskrypcjami,
dekoracją mozaikową i stiukową, a wielu przypadkach małymi kolumienkami połączonymi
łukiem. Jednak nie wszystkie meczety posiadają mihrab. Tam gdzie go brak, miejsce
to wyróżnione jest w inny sposób, na przykład płytkami ceramicznymi.
Obok
mihrabu stoi – zwłaszcza w „meczetach piątkowych” – kazalnica (minbar), z której
kaznodzieja zwraca się do uczestników modlitw, wygłaszając tzw. chutbę.W głównej części meczetu, a więc w sali modlitw może znajdować się pulpit na Koran
oraz podium dla recytującego. Przebywając w meczecie, muzułmanie mają do dyspozycji
liczne kopie Koranu. Najczęściej na podłodze leżą dywany. Mimo iż zwyczaj używania
dywanu do modlitwy został w islamie wprowadzony nieco później, znana była jednak wśród
jego wyznawców praktyka zachowania czystości miejsca przez korzystanie z mat i liści
palmowych. Ponieważ Mahomet zwykł podczas modlitw używać kadzidła, wielu muzułmanów
– naśladując swego proroka – stosuje je również współcześnie.
W meczecie nie
ma figur ani obrazów. Wynika to z obowiązującego w ortodoksyjnym islamie zakazu przedstawiania
oblicza Boga oraz postaci ludzkich i zwierzęcych. Główną dekoracją meczetów była i
pozostała kaligrafia oraz arabeska. Na wyeksponowanych miejscach znajdują się wykaligrafowane
fragmenty Koranu. Najczęściej stosuje się następujący wers, który mówi o Wszechmocy
Bożej i Bożym panowaniu: „Bóg! Nie ma boga, jak tylko On – Żyjący, Istniejący! Nie
chwyta Go ni drzemka, ni sen. Do Niego należy to, co jest w niebiosach, i to, co jest
na ziemi! A któż będzie się wstawiał u Niego inaczej jak za Jego zezwoleniem? On wie,
co było przed nimi, i On wie, co będzie po nich. Oni nie obejmują niczego z Jego wiedzy,
oprócz tego, co On zechce. Jego tron jest tak rozległy jak niebiosa i ziemia; Jego
nie męczy utrzymywanie ich. On jest Wyniosły, Ogromny!” (2, 255). Często na gzymsach
wypisane są tradycyjne, „najpiękniejsze imiona Boga”. Elementami dekoracyjnymi meczetu
są także liczne i bogato zdobione lampy.
Ponieważ w kulcie muzułmańskim ważną
rolę odgrywa rytualna ablucja, w pobliżu meczetu lub hali modlitw musi znajdować się
źródło wody z odpowiednio przygotowanymi miejscami do mycia. W wielkich świątyniach
są nimi specjalne studnie z wodotryskami umieszczone często pośrodku dziedzińca (sahn).
W małych meczetach i salach modlitw obmycia dokonuje się w przeznaczonych do tego
pomieszczeniach, nierzadko korzystając z łazienki.
Kolejnym charakterystycznym
elementem meczetu jest stojąca przy nim wieża. Minaretom przypisuje się najczęściej
funkcję zwoływania muzułmanów na modlitwę. W przeszłości dokonywał tego dysponujący
silnym głosem muezin, dziś najczęściej wykorzystuje się w tym celu zamontowane na
minaretach nagłośnienie. Odnosząc się jednak do arabskiej nazwy minaretu, al-manara,
czyli dosłownie „źródło światła”, „latarnia”, wskazuje się również na możliwość
wykorzystania go w systemie kontroli i przekazywania informacji. Formy minaretów są
ogromnie zróżnicowane, a pierwszymi były przejmowane przez muzułmanów wierze i dzwonnice
kościołów. Wolnostojące minarety wkomponowano z czasem w budowlę samego meczetu, przez
co stały się jego integralną częścią.
Najczęściej w sąsiedztwie meczetów,
szczególnie tych „piątkowych” znajdują się liczne księgarnie i sklepiki oraz biblioteka
i dodatkowe sale użyteczności publicznej. Współcześnie – zwłaszcza w Europie – stanowią
one część dużych centrów muzułmańskich.