Dynamika islamskiej misji w Afryce Co sprawia, że islam rozprzestrzeniania
się na kontynencie afrykańskim?
W kontekście całego kontynentu afrykańskiego
należy odróżnić islam w Afryce Północnej (związany z kulturą arabską) oraz tzw. czarny
islam, obecny na terenach położonych na południe od Sahary. Ten rodzaj islamu, podobnie
jak islam arabski, irański czy turecki, związany jest z określonym obszarem, na którym
kultura muzułmańska, wchodząc w kontakt z inną kulturą, przejęła niektóre jej elementy.
Czarny islam jest więc terminem umownym, oznaczającym muzułmański system wierzeń i
rytuałów, w którym nie brakuje rodzimych zwyczajów religijnych Afrykanów. W wyniku
różnorodności etnicznej, kulturowej i religijnej mieszkańców Afryki czarny islam ma
wiele odmian. Czasem nadaje się mu znaczenie pejoratywne, nazywając w ten sposób wyłącznie
nieortodoksyjne praktyki muzułmanów.
Do rozprzestrzeniania się islamu w Afryce
przyczyniło się kilka zasadniczych elementów. Pierwszym z nich był podbój militarny,
który dotyczył przede wszystkim Afryki Północnej. Jeśli chodzi o Afrykę subsaharyjską,
to rzadko wykorzystywano podbój jako metodę islamizacji, choć najbardziej drastycznym
przykładem jest polityka Almorawidów w Afryce Zachodniej w XI wieku. Drugim elementem
była migracja muzułmanów i ich osadnictwo na terenach niezamieszkanych przez wyznawców
islamu. Chodzi tu głównie o tereny Afryki Wschodniej. Bolesnym procesem migracyjnym
było przemieszczanie niewolników muzułmańskich w Afryce Południowej. Kolejnym elementem
był handel, głównie transsaharyjski. W ten sposób przesłanie koraniczne docierało
z Afryki Północnej na zachód oraz z Arabii na wschodnie wybrzeże Afryki. Czwartym
elementem, który przyczynił się do rozprzestrzeniania islamu na czarnym kontynencie,
była działalność misyjna. Początkowo prowadzona przez podróżujących duchownych i nauczycieli.
W miarę postępującej islamizacji powstawały szkoły koraniczne (madrasy) będące fundamentem
systemu edukacyjnego, który w zmodyfikowanej formie przetrwał do dziś. Muzułmańska
działalność misyjna nasiliła się w Afryce w drugiej połowie XX wieku w związku z finansowym
wsparciem krajów islamskich bogatych w złoża ropy naftowej. Arabia Saudyjska, Libia
i Iran to kraje, które najbardziej zaangażowały się w kształcenie i wysyłanie w celach
misyjnych islamskich duchownych oraz sponsorowanie budowy meczetów, centrów, szkół
i szpitali. Misje muzułmańskie konkurują nie tylko z wpływami chrześcijańskimi, ale
stały się także płaszczyzną rywalizacji wewnątrzislamskiej między sunnitami i szyitami
oraz innymi odłamami muzułmańskimi, jak na przykład paraislamski ruch Ahmadijja, czy
też mający szyicki charakter ruch ismailitów pod przywództwem Aga Khana. Od czasu
uzyskania niepodległości przez kraje afrykańskie w XX wieku islam w Afryce charakteryzuje
się ekspansją i ożywieniem. O ile ekspansja dotyczy kwestii geograficznych i demograficznych,
o tyle ożywienie związane jest z tradycją i przekonaniami. Pierwsze wiąże się głównie
z terytorialnym rozprzestrzenianiem się religii i zdobywaniem nowych wyznawców. Natomiast
ożywienie odnosi się do pogłębienia i oczyszczenia wiary muzułmanów przez sięganie
do jej fundamentów. Współczesne rozprzestrzenianie się islamu jest wynikiem działalności
misyjnej, w której dostrzec można wiele podobieństw do działalności chrześcijańskich
misjonarzy. Natomiast odrodzenie islamskie przyjmuje najczęściej radykalny charakter
fundamentalizmu religijnego.
Od samego początku islam wykazywał łatwość dostosowania
się do miejscowych zwyczajów i praktyk. Dzięki temu Afrykanie nie pojmowali go jako
religii obcej. Panuje powszechne przekonanie, że w konfrontacji z chrześcijaństwem
islam okazał się dla Afrykanów religią bardziej zrozumiałą i przystępną. Muzułmańskie
metody propagowania religii są proste. Generalnie nie wymaga się od zainteresowanych
islamem okresu przygotowawczego, jakim w chrześcijaństwie jest katechumenat. W pierwszej
fazie misjonowania duchowni i przywódcy muzułmańscy w znacznie większym stopniu niż
misjonarze chrześcijańscy przyzwalają na praktykowanie rodzimych zwyczajów. Ważnym
czynnikiem w przyjmowaniu islamu przez Afrykanów jest zachowanie tradycyjnej formy
życia rodzinnego, a nade wszystko poliginii (wielożeństwa) – przy ograniczeniu liczby
posiadanych żon do czterech. Nawrócenie się na islam daje Afrykanom także poczucie
braterstwa oraz przynależności do muzułmańskiej wspólnoty, która przekracza granice
plemion, państw i kontynentów.
Mówiąc o islamie w Afryce, należy wspomnieć
o licznych bractwach sufickich działających głównie w zachodniej części kontynentu.
Oprócz tradycyjnych elementów kultu muzułmańskiego, obowiązujących każdego wyznawcę
islamu, założyciele bractw ustalili dodatkowe formy kultowe, specjalne modlitwy i
rytuały, których celem jest mistyczne osiągnięcie kontaktu z Bogiem. Oprócz duchowego
wymiaru podkreśla się zaangażowanie bractw w kwestie polityczne i społeczne. Członkowie
bractw odegrali ważną rolę między innymi w kształtowaniu ruchów reformatorskich w
XVIII i XIX wieku. Przykładowo do najważniejszych bractw w Senegalu należą: Tidżanijja,
Muridijja, i Kadirijja.
Ponieważ dane statystyczne wyznawców islamu w poszczególnych
krajach afrykańskich są rozbieżne i niepełne, trudno podać dokładną liczbę muzułmanów
w Afryce. Uważa się, że stanowią oni najliczniejszą grupę wierzących na całym kontynencie.
Największy wskaźnik ludności muzułmańskiej posiadają kraje Afryki Północnej. Natomiast
w pozostałej części Afryki do krajów zamieszkiwanych przez wysoki procent wyznawców
islamu należą m.in.: Senegal, Somalia, Sudan, Mali i Niger.