Islam rozwinął się w wielu
częściach Azji, adoptując elementy charakterystyczne dla poszczególnych regionów,
w których zaznaczał swoją obecność. Tureccy i mongolscy muzułmanie kontynuowali swoje
praktyki związane z tradycją szamańską. Na subkontynencie indyjskim wyraźne było wzajemne
oddziaływanie tradycji hinduistyczno-buddyjskiej i muzułmańskiej. W Południowo-Wschodniej
Azji dominowały panteistyczne wpływy sufickie, które rozwijały się w kontekście religii
naturalnych, stając się synkretyczną syntezą islamu i religii tradycyjnych. Współczesny
islam azjatycki jest spadkobiercą powstałego na przestrzeni wieków konfliktu pomiędzy
islamem tradycyjnym i fundamentalistycznie reformatorskim. Siłą tradycyjnego islamu
jest mocne zakorzenienie kulturowe. Związani z nim muzułmanie pojmują przynależność
religijną w wymiarze duchowym i mistycznym, podkreślając indywidualny charakter relacji
z Bogiem. Fundamentaliści, dla których islam jest systemem obejmującym wszystkie aspekty
życia, akcentują wspólnotowy charakter islamu i obowiązek zaangażowania się muzułmanina
w przemiany społeczne i polityczne. Pojmowanie islamu odzwierciedla stosunek do kwestii
politycznych. O ile tradycjonaliści ugodowo akceptują istniejący układ, o tyle środowiska
reformatorskie nawołują do przewrotu i islamizacji społeczeństwa przez wprowadzanie
zasad opartych na prawie szarijatu. Reformatorzy nie dopuszczają możliwości jakiegokolwiek
otwarcia na wpływy lokalnych kultur.
W zasadzie wszystkie współczesne środowiska
muzułmanów w Azji dostrzegają potrzebę przeprowadzenia reform. Różnice między nimi
biorą się w określeniu i sposobie ich urzeczywistnienia. Generalnie wyróżnia się dwa
stanowiska. Zwolennicy pierwszego głoszą powrót do źródeł, tj. Koranu i Sunny, rozumiejąc
przy tym szarijat jako drogę życiową muzułmanów, którą należy nieustannie aktualizować.
Drugie stanowisko oznacza nostalgiczny powrót do przeszłości, a konkretnie do okresu
wczesnoislamskiego. Ta postawa stała się modelem wszystkich ruchów fundamentalistycznych.
W jego duchu dokonała się rewolucja irańska, w dalszym ciągu działają Talibowie w
Afganistanie, a obecnie nawołuje do niego Al-Kaida. Wraz z pojawieniem się fundamentalistycznych
idei reformatorskich muzułmanie azjatyccy zatracili ducha otwartości, który charakteryzował
ich przodków.
Wśród różnych sposobów przeprowadzenia reform można wyróżnić
następujące tendencje: tradycjonalistyczne, nacjonalistyczne, modernistyczne, sekularystyczne
i odnowy duchowej. Tradycyjną odnowę islamu propagują ulemowie. Uczeni religijni wykazują
umiarkowaną tolerancję wobec praktykowania tradycyjnych zwyczajów i są usatysfakcjonowani
wpływem religii na życie społeczne i polityczne. Nacjonaliści pojawiają się w okresie
konfliktów z Zachodem, wykorzystując islam jako element jednoczący w walce o interesy
narodowe. Moderniści nawołują do zastosowania w świecie islamu współczesnych osiągnięć
naukowych i technologicznych, które przyczynią się do pokonania kontrastów i istniejących
różnic. Natomiast muzułmański sekularyzm pojmuje islam jako system, który można urzeczywistniać
w każdym społeczeństwie. Cechą charakterystyczną tego ugrupowania jest gotowość współpracy
z innymi środowiskami, zaangażowanymi na rzecz dobra ludzkości. W wielu azjatyckich
krajach silne są ruchy nawołujące do odnowy duchowej. Wychodzą one z założenia, że
odnowę na płaszczyznach politycznej i społecznej musi poprzedzić odnowa wewnętrzna
jednostki. Przykładem tego jest ruch Tabligh działający w Indiach, Bangladeszu
i Pakistanie.
Islam w Azji jest rzeczywistością kompleksową, którą charakteryzuje
– podobnie jak w chrześcijaństwie – zróżnicowanie w zrozumieniu tego, co oznacza bycie
nowoczesnym muzułmaninem i jaką rolę ma do spełnienia jego religia we współczesnym
świecie. Zróżnicowana jest również sytuacja muzułmanów żyjących w krajach azjatyckich,
gdzie islam rozwijał się odmiennie w każdym z nich. W niektórych regionach, jak na
przykład w północnej części subkontynentu indyjskiego, muzułmanie wypracowali długą
tradycję rządzenia. W Sri Lance, południowych Indiach, Birmie muzułmanie kultywują
tradycje kupieckie. W Malezji i Singapurze należą do biedniejszych warstw etniczno-religijnych.
Etniczne interesy często biorą górę nad jednością religijną, jak to ma miejsce w Pakistanie,
Bangladeszu i Afganistanie.
Do wspólnych elementów należy zaliczyć świadomość
przynależności do międzynarodowej społeczności muzułmańskiej (umma) i poczucie
solidarności z muzułmanami walczącymi o swoje prawa w innych krajach.