W pontyfikacie Jana Pawła II dialog
międzyreligijny zajmował miejsce wyjątkowe. „Polski” Papież w większym stopniu niż
którykolwiek z jego poprzedników urzeczywistniał dialogowe relacje z muzułmanami.
Podstawą jego zaangażowania w dialog międzyreligijny była wierność wskazaniom Soboru
Watykańskiego II. Jan Paweł II bardzo często odwoływał się do deklaracji Nostra aetate,
której nie oddzielał od innych dokumentów soborowych, stanowiących jej podstawę teologiczną
(Lumen gentium, Gaudium et spes, Ad gentes oraz Dignitatis humanae).
Jan Paweł
II z wielkim szacunkiem odnosił się do duchowego dziedzictwa muzułmanów. Dawał temu
wyraz, podejmując ich w Watykanie oraz w czasie swoich pielgrzymek do krajów muzułmańskich.
Papież zwracał się do wyznawców islamu jak do braci i sióstr w wierze, którzy w duchu
Abrahama czczą jednego Boga. W swoich wypowiedziach podkreślał wspólne obu tradycjom
elementy doktrynalne, do których zaliczał: wiarę i oddawanie czci temu samemu Bogu,
posłuszeństwo Bożej woli, przygotowanie się na Sąd Ostateczny, wiarę w zmartwychwstanie
i życie wieczne. Prawdy te z kolei stanowią podstawę tych samych wartości i zasad
moralnych. Papież nawoływał więc do dawania wspólnego świadectwa, by w ten sposób
pomóc innym w poszukiwaniu Boga. Do wspólnych spraw zaliczał: zatroskanie o wymiar
duchowy człowieka, życie według zasad moralnych i propagowanie wartości duchowych
w świecie zagrożonym przez materializm i konsumpcjonizm, promowanie sprawiedliwości
społecznej i pokoju, niesienie pomocy ofiarom kataklizmów i klęsk żywiołowych, wsparcie
uchodźców i prześladowanych, zaangażowanie w rozwiązywanie konfliktów politycznych
oraz obronę rodziny i ludzkiego życia.
Do rangi symbolu urosły spotkania Jana
Pawła II z muzułmanami w Casablance i w meczecie Umajjadów w Damaszku. Oba są wydarzeniami
bez precedensu. W Maroku najwyższy autorytet Kościoła katolickiego po raz pierwszy
w historii został zaproszony przez oficjalne władze muzułmańskiego kraju, by zwrócić
się do muzułmańskiego audytorium. W Syrii Jan Paweł II jako pierwszy w dziejach papież
odwiedził muzułmańską świątynię.
19 sierpnia 1985 r., zwracając się do młodzieży
muzułmańskiej w Casablance, Jan Paweł II mówił o wspólnym dziedzictwie wiary w Boga
i wspólnym dawaniu świadectwa o Bogu, o świadczeniu o godności człowieka, o zaangażowaniu
młodych w kształtowaniu bardziej ludzkiego świata, o ludzkiej solidarności i rozwiązywaniu
problemów politycznych na drodze dialogu, o wolności religijnej i obronie rodziny
oraz znaczeniu modlitwy w życiu człowieka. Na zakończenie swego wystąpienia Papież
wspomniał o istniejących różnicach, ale wezwał, byśmy je z pokorą uznali i w duchu
tolerancji uszanowali. Różnice te nazwał tajemnicą.
6 maja 2001 r. Jan Paweł
II w towarzystwie muftego Syrii Ahmeda Kaftaro odwiedził Wielki Meczet Umajjadów w
Damaszku. To przełomowe wydarzenie porównywane jest do papieskich odwiedzin w rzymskiej
synagodze w 1986 r. i jego modlitwy przy Ścianie Płaczu w Jerozolimie w roku 2000.
Odwiedzając meczet Umajjadów, Jan Paweł II wygłosił przemówienie, które melchicki
arcybiskup Damaszku nazwał „orędziem nadziei na dialog”. Nawiązując do miejsca spotkania,
Papież podkreślił znaczenie modlitwy. Gdy [...] chrześcijanie i muzułmanie wyrażają
w milczeniu szacunek do modlitwy drugiej strony, dają świadectwo tego, co ich jednoczy,
nie ukrywając ani nie zaprzeczając temu, co ich dzieli. Jan Paweł II wskazał również
na rolę meczetu i kościoła w kształtowaniu tożsamości religijnej i wyraził gorące
pragnienie, aby muzułmańscy i chrześcijańscy zwierzchnicy religijni i nauczyciele
przedstawiali nasze dwie wielkie społeczności religijne jako wspólnoty w pełnym szacunku
dialogu, a nigdy jako wspólnoty w konflikcie. [...], aby młodzi uczyli się dróg poszanowania
i porozumienia i aby nie nadużywali religii dla szerzenia lub uzasadniania nienawiści
i przemocy. Kontynuując główną myśl przesłania, Jan Paweł II stwierdził: Pragnę żywo,
aby dzisiejsze spotkanie w meczecie Umajjadów było znakiem naszego zdecydowania dalszego
prowadzenia dialogu międzyreligijnego między Kościołem katolickim a islamem. Dialog
ten nabrał rozmachu w ostatnich dziesięcioleciach. I dzisiaj możemy być wdzięczni
za przebytą dotychczas drogę. Wymieniając konkretne formy dialogu, Papież stwierdził:
Ważne jest, aby muzułmanie i chrześcijanie nadal badali zagadnienia filozoficzne i
teologiczne w celu osiągnięcia bardziej obiektywnego i pełniejszego poznania przekonań
religijnych drugiej strony. Szczególną formą dialogu międzyreligijnego był dla Jana
Pawła II dialog życia, o czym przekonywał, mówiąc: Dialog międzyreligijny jest owocniejszy,
gdy rodzi się z doświadczenia codziennego współżycia obok siebie w łonie tej samej
wspólnoty i kultury. Swoje przemówienie Jan Paweł II zakończył wielce wymowną modlitwą:
Oby serca chrześcijan i muzułmanów mogły zwracać się wzajemnie ku sobie z uczuciami
braterstwa i przyjaźni, aby Wszechmogący błogosławił nam pokojem, który jedynie może
dać niebo. Jedynemu, Miłosiernemu Bogu niech będzie chwała i cześć na wieki!
Jan
Paweł II był przekonany, że dialog międzyreligijny stanowi narzędzie wzajemnego poznania
i pełnego zrozumienia, a w konsekwencji prowadzi do ulepszania i transformacji świata.
Muzułmanie i chrześcijanie – według Jana Pawła II – nie mogą postrzegać siebie w ekskluzywistycznych
kategoriach samowystarczalności. Obie wspólnoty potrzebują siebie na płaszczyźnie
ludzkiej i społecznej. Świat natomiast oczekuje od chrześcijan i muzułmanów przykładu
wzajemnego przebaczania i prawdziwego oblicza pokoju.