Kobieta w islamie. Jaka jest sytuacja kobiety w społeczeństwie muzułmańskim?
Określenie
miejsca i roli kobiety w społeczeństwie często wzbudza kontrowersje. Na Zachodzie
panuje powszechne przekonanie, że kobieta w świecie islamu jest zniewalana i nie ma
żadnych praw. Chusta na głowie muzułmanki i jej zasłonięta twarz są uznawane za relikty
z minionej epoki. W świecie islamu natomiast uważa się, że wolność i samookreślenie
kobiety na Zachodzie przekroczyło granice przyzwoitości. Kobiety zostają bezwzględnie
wykorzystane przez mężczyzn, czego dowodem są choćby prostytucja i pornografia oraz
sposób ubierania się niemuzułmanek. Oczywiście ekstremalne stanowiska wartościujące
nie oddają pełnej rzeczywistości; w tym konkretnym przypadku nie ukazują prawdziwego
obrazu kobiety ani na Zachodzie, ani w islamie.
Jeśli chodzi o miejsce i rolę
kobiety w społeczeństwie muzułmańskim, należy obok elementów religijnych uwzględnić
również uwarunkowania kulturowe i społeczne. W czasach Mahometa – a więc na przełomie
VI i VII w. – przeciętna kobieta arabska była pozbawiona wszelkich praw. Istniało
nieograniczone wielożeństwo, a w przypadku rozwodu kobiecie nie przysługiwały żadne
dobra materialne. Powszechna była także praktyka zabijania noworodków płci żeńskiej.
Bez wątpienia sytuacja kobiet na Półwyspie Arabskim poprawiła się wraz z pojawieniem
się islamu. Fundamentalna zmiana była możliwa dzięki koranicznej prawdzie o równości
płci w akcie stworzenia (51,49). Święta Księga islamu wskazuje na wzajemną zależność
kobiety i mężczyzny (3,195), których relacje powinny być wypełnione miłością i miłosierdziem
(30,21). Jako członkini wspólnoty wiernych kobieta ma równe prawa z mężczyzną. Oboje
są tak samo odpowiedzialni za wypełnianie obowiązków islamu i podlegają zbawieniu.
Za największą z kobiet uważa się Marię, matkę Jezusa. W tradycji muzułmańskiej szczególnym
szacunkiem obdarzone są żony i córka Mahometa. Dotyczy to przede wszystkim pierwszej
żony, Chadidży i córki, Fatimy.
Stanowisko Koranu wobec pozycji kobiety w
społeczeństwie jest jednak ambiwalentne. Przy całej religijnej i moralnej równowartości,
kobieta pozostała w prawie muzułmańskim zależna od mężczyzny. W Świętej Księdze islamu
nie brakuje bowiem wersetów, na podstawie których kobiety stają się podporządkowaną
światu męskiemu grupą społeczną. W tym względzie chodzi o fragmenty dotyczące takich
kwestii, jak m.in.: wyższość mężczyzny nad kobietą, bezwzględne posłuszeństwo mężowi,
poligenia, rozwód, strój i kwestie majątkowe. Status kobiety jako osoby drugiej kategorii
bazuje głównie na wersecie głoszącym, że mężczyźni stoją nad kobietami, które muszą
być im posłuszne (4,34). Mąż ma prawo wymusić posłuszeństwo żony nawet przy użyciu
siły. Również w kwestii wyboru męża, kobieta w islamie ma ograniczone możliwości.
Muzułmance nie wolno poślubić niemuzułmanina. Wyższość świata męskiego nad żeńskim
przejawia się także w sądownictwie, gdzie świadectwo kobiety jest mniej wiarygodne
niż mężczyzny (potrzeba dwóch zeznań kobiet przy jednym, składanym przez mężczyznę).
W kwestiach dziedziczenia i podziału majątku kobieta otrzymuje mniejszą część niż
jej męscy krewni.
Ambiwalencja przesłania koranicznego i zmieniające się struktury
społeczne to w kontekście określenia statusu kobiet w islamie główne wyzwania, przed
którymi stoją współcześni muzułmanie. Teologowie i juryści, którzy próbują zreformować
średniowieczne elementy prawa, wykazują różnice między tym, co określone i orzeczone
przez religię i etykę, a tym, co zostało przejęte przez islam z tradycji niemuzułmańskich.
W centrum debaty ulemów stoi więc współczesna interpretacja Koranu.
Ustosunkowując
się do dyskryminujących kobietę wersetów koranicznych, reformatorzy wskazują na patriarchalny
charakter większości społeczeństw muzułmańskich. Ich zdaniem, powstałe w określonym
kontekście przesłanie koraniczne uzupełniono prawem zwyczajowym i wykorzystano je
jako wygodne alibi feudalnej struktury społeczeństwa. Jeśli chodzi o problem nadrzędności
jednej grupy społecznej wobec innej, to powszechne jest przekonanie, że jeśli Bóg
wyróżnia kogokolwiek w Koranie, to nie ze względu na płeć, lecz ze względu na głęboką
wiarę. Odnosząc się do poligamii, reformatorskie środowiska muzułmańskie odsyłają
do genezy tego przyzwolenia i podkreślają, że Koran wprawdzie dopuszcza wielożeństwo,
ale je ogranicza. Z danych statystycznych wynika, że poligamia jest współcześnie zjawiskiem
coraz rzadziej spotykanym. Występuje przede wszystkim w społeczeństwach typu feudalnego
oraz wśród plemion prowadzących życie koczownicze. Krytycy poligamii wskazują na aktualność
wypowiedzianych pod koniec XIX w. słów muzułmańskiego reformatora, Muhammada Abduha:
„niemożliwe jest wychowanie narodu, dopóki szerzy się w nim wielożeństwo”.
We
współczesnym świecie kobieta muzułmańska nierzadko realizuje się jako małżonka i matka,
wykonując różnorodne zawody, a nawet uczestnicząc czynnie w polityce. Model ten promuje
ruch na rzecz kobiet muzułmańskich, który narodził się w końcu XIX w. w Egipcie i
w Maghrebie. Działalności tego ruchu nie należy mylić z istniejącym na Zachodzie ruchem
feministycznym.
Powszechniejsze od ruchów reformatorskich są jednak środowiska
fundamentalistyczne, które nawołują do dosłownego, tzn. literalnego interpretowania
Koranu i rygorystycznego przestrzegania zasad tradycji. Ograniczają one aktywność
kobiet do roli żony, matki i gospodyni domowej. W tym duchu w niektórych krajach islamskich
istnieją na przykład przepisy zakazujące kobietom odwiedzania niektórych miejsc użyteczności
publicznej. W Arabii Saudyjskiej kobietom nie wolno prowadzić samochodu.
Zagadnieniem,
które wzbudza wiele kontrowersji, jest muzułmańska zasłona czy chusta. W języku polskim
istnieje kilka określeń tej części kobiecej garderoby. Najczęściej używane to: hidżab
(arab.), czador (pers.), burka lub kwef. Wbrew powszechnej opinii, Koran nie nakazuje
kobietom zasłaniania twarzy. Zaleca jedynie, aby ubierały się skromnie i nie pokazywały
swych ozdób (24,31). Obyczaj zasłaniania twarzy wprowadzili Abbasydzi w VIII wieku.
W związku z tym wśród teologów i prawników muzułmańskich nie ma jednomyślności. Współcześnie
chusta bardzo często stanowi dla muzułmanek symbol przynależności do islamu.