Muzułmańska koncepcja rodziny i małżeństwa. Co mówi islam o małżeństwie
i rozwodach?
Rodzina jest najmniejszą i najważniejszą jednostką w muzułmańskiej
strukturze społecznej. Stanowi ona szeroki system społeczno-ekonomicznego bezpieczeństwa
i obejmuje zazwyczaj trzy lub cztery pokolenia. Członkowie rodziny tworzą rodzaj wspólnoty
o szczególnie silnych więzach, czego przykładem jest fakt, że starsi nie idą do domów
starców, a sieroty nie trafiają do sierocińców. Prawie jedna trzecia prawnych przepisów
w Koranie dotyczy rodziny i jej prawidłowego funkcjonowania.
Podstawą rodziny
jest małżeństwo, którego celem jest zachowanie gatunku, stworzenie silnych podstaw
struktur społecznych, ochrona moralności oraz kształtowanie więzi duchowych między
małżonkami. Zgodnie z koranicznym przesłaniem małżeński związek kobiety i mężczyzny
odpowiada boskiemu porządkowi stworzenia. Potwierdzają to liczne fragmenty Koranu.
Wyjątkowe znaczenie małżeństwa podkreśla także sunna. Mahomet miał powiedzieć, że
„małżeństwo jest częścią jego drogi”, a „ktokolwiek z niej odstąpi nie jest jednym
z nas”.
Małżeństwo jako instytucja społeczna jest przede wszystkim kontraktem
cywilno-prawnym, którego ważność zależy od zgodności układających się stron. Tym samym
nie stanowi ono wyłącznie prywatnej sprawy między mężczyzną a kobietą. Z tego też
względu obie rodziny mają swój udział w zawarciu tego związku i jego poprawnym funkcjonowaniu.
Istotnymi elementami małżeństwa są więc obopólna zgoda i publiczne ogłoszenie związku.
Wg
przesłania koranicznego małżeństwo jest silną umową i uroczystym przyrzeczeniem (4,21)
oraz naturalnym miejscem współżycia seksualnego i poczęcia. Prawo muzułmańskie nie
określa jednak jednoznacznej formy tej umowy ani nie precyzuje szczegółów ceremonii
religijnej. Koran z jednej strony podkreśla równość mężczyzny i kobiety, nawołując
ich do wzajemnego dopełniania się (2,21) w atmosferze miłości i miłosierdzia (30,21).
Z drugiej strony natomiast daje mężczyźnie władzę nad kobietą (2,228). Małżonkowie
mają odmienne obowiązki względem rodziny. Mąż jest odpowiedzialny za jej wymiar zewnętrzny,
tzn. za zabezpieczenie warunków życia oraz za pozycję i interesy rodziny w społeczeństwie.
Kobieta natomiast ponosi odpowiedzialność za sferę domową i wychowanie dzieci. Muzułmanie
uważają, że role męża i żony nie są przeciwstawne czy współzawodniczące ze sobą, ale
nawzajem się uzupełniają.
Aby zawrzeć związek małżeński należy spełnić określone
warunki. Partnerzy muszą być zdolni do małżeństwa i osiągnąć odpowiedni wiek, którego
Koran jednak nie precyzuje. Generalnie związane jest to z osiągnięciem wieku dojrzałości,
tzn. w przypadku chłopców –12 lat, a dziewcząt – 9 lub 12. Prawu zwyczajowemu przeciwstawia
się prawo cywilne, które w niektórych krajach muzułmańskich określa wiek zawarcia
związku małżeńskiego jako 16 lub 21 lat dla mężczyzn i 15 lub 18 lat dla kobiet. Do
dziś obecna jest w tradycyjnych społeczeństwach muzułmańskich praktyka, w której rodzice
przed osiągnięciem wieku małżeńskiego przez dzieci składają w ich imieniu obietnice
małżeńskie, które są potwierdzane przez małżonków po osiągnięciu przez nich pełnoletniości.
Przeszkodami w zawarciu małżeństwa w islamie są przede wszystkim: pokrewieństwo
krwi, zdrada, pokrewieństwo mleka i różnice religijne. Nie wolno zawierać małżeństwa
osobom spowinowaconym w pierwszej linii. Wolno natomiast pobierać się kuzynowi z kuzynką.
W kontekście poligamii zakaz dotyczy także powinowactwa ze strony małżonków, tj. teściowej,
synowej lub szwagierki. Istotną przeszkodą jest także pokrewieństwo mleka, tzn. mamki
i karmionego przez nią dziecka, oraz związki dzieci karmionych przez tą samą kobietę.
Sformułowane przez Koran przeszkody (4,22-23) znajdują potwierdzenie w cywilnym prawie
większości krajów muzułmańskich.
Przeszkodą małżeństwa jest także różnica
przynależności religijnej. Muzułmanom nie wolno zawierać związków małżeńskich z politeistami
(2,22) i ludźmi niewierzącymi. Muzułmance wolno poślubić tylko współwyznawcę. Muzułmanin
natomiast może wziąć sobie za żonę niemuzułmankę, ale pod warunkiem, że jest nią żydówka
lub chrześcijanka, czyli kobieta należąca do „Ludu Księgi”. Dzieci z takiego związku
muszą być muzułmanami.
Podczas trwającego legalnie związku, kobiecie nie wolno
wychodzić ponownie za mąż. Natomiast mężczyźnie prawo muzułmańskie zezwala na tzw.
poliginię, czyli małżeństwo z kilkoma kobietami jednocześnie. Nie może ich jednak
posiadać więcej niż cztery. Legitymizując tę formę małżeństwa, Koran zachęca do związków
z jedną żoną (sura 4,129) i stawia poliginii także określone warunki. Mężczyznę wzywa
do równego traktowania wszystkich żon, a jeśli nie jest w stanie tego spełnić, wtedy
zaleca się związek tylko z jedną. Poliginia jest popularna w krajach, gdzie praktykowano
ją w znacznej mierze w okresie przedislamskim, głównie w Afryce. W takich krajach
muzułmańskich, jak na przykład Turcja, Tunezja i Syria prawo jednoznacznie zakazuje
poliginii.
W kontekście małżeństwa muzułmańskiego należy wspomnieć o praktykowanych
przez szyitów (imamitów) tzw. związków czasowych (muta), które zawiera się na określony
okres. Związkom przejściowym nadaje się wartość małżeństwa, aczkolwiek żona nie otrzymuje
posagu. Czas trwania takiego małżeństwa waha się od jednego dnia do kilku miesięcy,
a nawet kilku lat. Dzieci z takich związków należą do ojca. W islamie sunnickim ten
rodzaj małżeństwa uważa się za niezgodny z ortodoksyjnym przesłaniem koranicznym.
Wszyscy
muzułmanie są natomiast zgodni w kwestii rozwodu. Dopuszcza się rozwiązanie małżeństwa,
gdy nie osiągnęło ono swego celu i ulega rozpadowi, mimo że – jak głosi jeden z hadisów
– „wśród rzeczy dozwolonych rozwód jest przez Boga najbardziej znienawidzony”. Generalnie
każda ze stron może wnieść wniosek o rozwiązanie związku. Do warunków umożliwiających
rozwód zalicza się: utratę wiary przez jednego partnerów lub obustronną umowę. Istnieją
trzy formy rozwodu: na wniosek męża (talak), separacja na wniosek żony (huld) oraz
rozwód orzeczony przez sędziego w wyniku postępowania sądowego. Mężczyźnie łatwiej
oddalić żonę, niż kobiecie uwolnić się od męża.