Zasady moralne w islamie. Co jest dobre, co jest złe?
Koran
i Sunna zawierają wiele przepisów moralnych. Na ich podstawie uczeni muzułmańscy opracowali
cały system etyczny. Fundamentem moralnego życia muzułmanina jest prawdziwa wiara,
bez której jego uczynki nie mają znaczenia (18, 105). W licznych wersetach Koran chwali
wierzących, na przykład głosząc, że „wierzący mężczyźni i wierzące kobiety nakazują
sobie to, co uznane, a zakazują sobie tego, co naganne” (9,71). Naczelną cnotą wierzących
jest posłuszeństwo Bogu i podporządkowanie się Jego woli. Nie jest to jednak rodzaj
formalizmu, ponieważ posłuszeństwo to wypływa z żywej wiary w Boga.
Etyka i
moralność są wpisane w struktury prawa muzułmańskiego. Islamskie zasady moralne określają
jakość ludzkiego działania oraz precyzują, kiedy i pod jakimi warunkami muzułmanin
może czynić dobrze, a kiedy powinien unikać zła. Ortodoksja islamska przypisuje suwerennej
woli Boskiej określenie ludzkiego losu. Zadaniem człowieka jest całkowite poddanie
się Jego woli. W ortodoksyjnym islamie odrzuca się istnienie wewnętrznej kategorii
umożliwiającej człowiekowi swobodny wybór między dobrem i złem. Bóg określa, co jest
dobre, a co złe. Rola rozumu polega jedynie na odkrywaniu Bożych decyzji, na ich opisywaniu
i wskazywaniu konsekwencji dla praktycznego działania człowieka. Istnieją również
muzułmańskie środowiska teologiczne, które głoszą, że miarą ludzkiego czynu jest z
jednej strony to, czy odpowiada on nakazom Bożej woli, a z drugiej, jaka intencja
ze strony człowieka towarzyszyła temu czynowi. Istotnym elementem ludzkich czynów
są ich zamiary. Dopiero one nadają uczynkom charakter dobry lub zły.
Głównym
kryterium oceny postępowania człowieka w islamie jest podział uczynków na dwie podstawowe
grupy: dozwolone i zakazane. W dozwolonych wyróżnia się natomiast następujące kategorie:
obowiązkowe, zalecane, dopuszczalne i tolerowane. Uczynki obowiązkowe są nakazane
człowiekowi przez Boga. Kto jest posłuszny i je wypełnia, zostanie nagrodzony, natomiast
kto działa wbrew nim, zostanie ukarany. Do uczynków zalecanych zalicza się te, które
pozytywnie wpływają na rozwój życia indywidualnego i wspólnotowego. Ich wypełnianie
zostanie nagrodzone, ale osoba, która jest wobec nich obojętna, nie zostanie ukarana.
Uczynki dopuszczalne mają w kategoriach moralnych charakter neutralny, dlatego prawo
nie przewiduje nagrody za ich spełnienie ani żadnej kary za ich niewykonanie. Uczynki
tolerowane wymierzone są przeciw posłuszeństwu woli Bożej. Muzułmanin, który się ich
dopuszcza nie zostanie ukarany, natomiast ten, który ich unika, będzie nagrodzony.
Unikanie uczynków zabronionych jest nakazane prawem. Ich popełnienie pociąga za sobą
określone sankcje karne.
W poruszaniu się po labiryncie ludzkich czynów oraz
przypisywaniu ich odpowiednim kategoriom, muzułmanom pomagają ulemowie. Religijni
uczeni muzułmańscy mają – zgodnie z koranicznym objawieniem i tradycją – rozpoznać
właściwą drogę dla wyznawców islamu. Muzułmańscy teolodzy dzielą grzechy na wielkie
i małe. Powołują się przy tym na przesłanie samego Koranu. „Do Boga należy to, co
jest w niebiosach, i to, co jest na ziemi – aby mógł zapłacić tym, którzy czynili
zło, za to, co uczynili, i aby mógł zapłacić tym, którzy czynili dobro, najpiękniejszą
nagrodą. Tych, którzy unikają wielkich grzechów i szpetnych czynów, z wyjątkiem lekkich
występków – zaprawdę, twój Pan jest wszechogarniający w Swoim przebaczeniu!” (53,32).
Niejasne jest jednak rozróżnienie, co jest grzechem wielkim, a co małym. Również kryteria
oceny ludzkich czynów dzielą teologów. Największy teolog muzułmański Al-Ghazzali wskazuje
trzy płaszczyzny, które mają znaczenie dla życia religijnego. Należą do nich: Bóg
(jego poznanie i wiara w niego), życie człowieka oraz to wszystko, co je umożliwia.
I tak odpowiednio najcięższe są grzechy przeciw Bogu, następnie przeciw ludzkiemu
życiu. Do ostatniej grupy zalicza się grzechy, które godzą w rozwój życia ludzkiego
oraz niszczą dobre relacje międzyludzkie. W licznych wersetach Koran głosi, że Bóg
jest miłosierny i litościwy. Bóg jest gotów odpuścić grzechy każdemu, komu zechce.
Wyjątek stanowi grzech niewiary.
Ponieważ moralność określona jest przez prawo,
dziecko do osiągnięcia określonego wieku (13 lub 14 lat) nie ma żadnych moralnych
zobowiązań. Z punktu widzenia prawa, dzieci nie popełniają żadnych grzechów. Zaleca
się, aby zapoznawać je z moralnymi kategoriami czynów i wychowywać do odpowiedzialności
za nie.
Moralne zasady Koranu można zestawić z biblijnymi przepisami dekalogu.
Nie przyjmują one wprawdzie tej samej formy, ale w licznych wersetach znajdują się
ich odpowiedniki. Święta Księga islamu nakazuje ludziom wierzyć tylko i wyłącznie
w Boga i wypełniać obowiązki religijne (odpowiednik I i III przykazania). Potępia
zwyczaj lekkomyślnego używania imienia Bożego (II przykazanie). Wiele miejsca poświęca
także przepisom na temat stosunków międzyludzkich: relacje do rodziców (IV przykazanie),
ochrona życia (V), seksualność i rodzina (VI i IX), sprawiedliwość i własność (VII
i X) oraz dawanie świadectwa i prawdomówność (VIII).