Prawo muzułmańskie,
czyli po arabsku szarijat [dosłownie: „ścieżka”], jest zbiorem zasad i przepisów,
które określają wierzenia, przekonania i postawy moralne wyznawców islamu oraz w sposób
całościowy regulują ich działania w życiu indywidualnym i społecznym.
Według
tradycji muzułmańskiej twórcą i gwarantem trwałości oraz niezmienności szarijatu jest
Bóg. Ze względu na fakt, że źródłem prawa jest Koran i Sunna, uznaje się je za istotną
część objawienia. Celem prawa, ustalonego przez Boga i przekazanego ludzkości za pośrednictwem
proroków – najpełniej przez Mahometa, jest prowadzenie muzułmanów po właściwej drodze
do Boga.
W islamie nie ma rozdziału między prawem świeckim a religijnym, dlatego
prawo od samego początku stanowiło praktyczny aspekt religijnej i społecznej doktryny
Proroka. Prawa i obowiązki muzułmanina dzieli się na dwie kategorie: ‘ibada i
mu‘malat. ‘Ibada ma charakter wertykalny i dotyczy stosunków między Bogiem a człowiekiem,
czyli kultu i oddawania czci Bogu we wszystkich aspektach ludzkiego życia. Mu‘malat
natomiast zajmuje się sprawami „ziemskimi”, podejmując w wymiarze horyzontalnym problemy
stosunków międzyludzkich.
Podstawowym kryterium oceny postępowania człowieka
w prawie muzułmańskim jest podział uczynków na dwie podstawowe grupy: dozwolone (halal)
i zakazane (haram). W „dozwolonych” wyróżnia się natomiast następujące kategorie:
obowiązkowe (fard lub wadżib), zalecane (mandub), dopuszczalne
(mubah) i tolerowane (makru).
Z prawem muzułmańskim związane
jest wydawanie tzw. fatw, czyli opinii prawnych. Ogłaszana na podstawie wiedzy
prawniczej danej szkoły, fatwa nie ma charakteru sankcji prawnej, lecz jest wyłącznie
poradą, stanowiącą odpowiedź na konkretne pytanie sędziego lub będącą zajęciem stanowiska
wobec zaistniałego problemu.
Teoretyczną podbudową konkretnych przepisów prawnych
jest jurysprudencja (fikh), która dokonała systematyzacji prawa. Istnieją cztery
podstawy muzułmańskiej spekulacji prawnej, do której należą: Koran, Sunna, idżma
i kijas. Idżma oznacza zgodną opinię uczonych muzułmańskich. Kijas to analogia,
polegająca na rozstrzyganiu kwestii prawnych przez porównywanie ich z wydarzeniami,
które miały miejsce w przeszłości. Analogia stanowi metodę praktycznego działania
prawników. Do czasu ukształtowania się teorii prawa podstawowym pojęciem spekulacji
prawnej był tzw. idżtihad, czyli możliwości samodzielnego rozstrzygania kwestii
prawnych.
W IX w. zakończył się w islamie rozwój prawa, a system prawny został
opracowany przez szkoły prawnicze, tzw. mazhaby. W islamie sunnickim istnieją
cztery główne szkoły tego typu, a mianowicie: malikicka, hanaficka, szafi’icka i hanbalicka.
Szkołę malikicką założył Malik Ibn Anas (712-796) z Medyny. Uważana jest ona za szkołę
tradycjonalistyczną i rygorystyczną. Odrzuca osobistą opinię prawników (ra‘j).
Największą popularność zyskała w Hiszpani arabskiej, Afryce Północnej i Zachodniej
oraz Indonezji. Twórcą szkoły hanafickiej był Abu Hanifa z Kufy (699-767), który podkreślał
znaczenie osobistej opinii prawników, zasady analogii i preferencji (istihsan).
Cechą zwolenników tej najpopularniejszej szkoły jest pragmatyczne i racjonalistyczne
podejście w rozwiązywaniu problemów jednostkowych oraz dostosowanie prawa do okoliczności.
Hanafici zamieszkują Turcję, Azję Środkową i Indie. Szkoła szafi‘icka założona została
przez Idrisa Asz-Szaf‘iego (767-820) z Gazy. Szkołę cechuje ograniczenie samodzielnej
działalności prawników w zakresie tworzenia prawa. Popularna jest w Arabii Południowej,
Egipcie, Indonezji i Afryce Wschodniej. Natomiast twórcą szkoła hanbalickiej był Ibn
Hanbal (780-855) z Bagdadu. Cechą charakterystyczną tej szkoły jest konserwatyzm i
rygoryzm w stosowaniu przepisów koranicznych i tradycji Proroka. Szkoła jest popularna
wśród ruchów fundamentalistycznych. Obowiązuje w Arabii Saudyjskiej i Zjednoczonych
Emiratach Arabskich.
Podstawową szkołą prawną szyitów imamickich, a więc tych,
którzy uznają dwunastu imamów, jest szkoła dżafarycka. Jej założycielem był Dżafar
as-Sadik (700-765). Zwolennicy tej szkoły za źródła prawa uważają tzw. chabary,
czyli przekazy dotyczące imamów szyickich oraz usul, tzn. teoretyczne rozważania
dotyczące zasad prawa. Cechą charakterystyczną dżafarytów jest uznanie tylko najczystszych
hadisów, tj. takich, które pochodzą od członków rodu Proroka.
Główne różnice
między poszczególnymi szkołami dotyczą metod, jakie należy stosować przy odwoływaniu
się do zasad tworzenia prawa. Powstanie szkół oznaczało ukształtowanie prawa muzułmańskiego,
a w konsekwencji zamknięcie bram idżtihadu i zastąpienie go naśladownictwem, tzw.
taklidem. W praktyce oznaczało to, że nie wolno było niezależnie i bezpośrednio
sięgać do Koranu i Sunny, lecz trzeba było korzystać z ich interpretacji, dokonanych
przez poszczególne szkoły prawnicze. Środowiska krytykujące taklid dopatrują się
w nim intelektualnego ograniczenia i kulturowej stagnacji muzułmanów. Krytyka przeciwników
naśladownictwa skierowana była przede wszystkim na przywódców religijnych, którzy
bezkrytycznie przyjmowali tradycję minionych pokoleń bez dokonywania weryfikacji,
czy jest ona zgodna z Koranem i Sunną. Dążenie do reform obrało dwa kierunki: fundamentalistyczny
i modernistyczny. Elementem łączącym jest powrót do pierwotnego islamu na drodze oczyszczenia
z wielowiekowych naleciałości i uwolnienie z więzów tradycji. Tam, gdzie ten proces
łączy się z przesłankami racjonalizmu i liberalizmu, przybiera on formę modernistyczną,
natomiast w przypadku odrzucenia tych elementów staje się fundamentalizmem.