Fundamentalizm islamski Co wyróżnia fundamentalizm islamski od innych
fundamentalizmów?
Istotnym elementem łączącym różnorodne formy ożywienia
świata muzułmańskiego jest ogólnie pojęty fundamentalizm islamski oraz odwołujące
się do jego ideologii ruchy i organizacje. Jacques Waardenburg definiuje fundamentalizm
jako „system myślenia odwołujący się do określonych tekstów w celu sprecyzowania i
artykułowania postaw moralnych i duchowych w określonych sytuacjach życiowych”. W
ujęciu holenderskiego religiologa jest to zjawisko powszechne, występujące zarówno
we wszystkich religiach monoteistycznych, hinduizmie i innych systemach religijnych,
jak również w ruchach społecznych i politycznych. Postawy fundamentalistyczne stanowią
rodzaj odpowiedzi, jaką wyznawcy poszczególnych religii formułują na nurtujące ich
problemy i zagrożenia współczesności. Zagubienie jednostek i grup społecznych w procesie
globalizacji stanowi ważną przyczynę zwrotu w kierunku „poczucia pewności”. Jego gwarantem
jest własna tradycja, w której religia odgrywa szczególnie ważną rolę. Negatywnego
wymiaru nadaje fundamentalizmowi łączenie haseł odnowy religijnej z bezpośrednim zaangażowaniem
politycznym.
Fundamentalizm jako termin pojawił się na przełomie XIX i XX wieku
w konserwatywnych kręgach protestantów amerykańskich. Głosząc hasła powrotu do źródeł,
fundamentaliści protestanccy nawoływali, by sięgać do Biblii jako źródła absolutnej
prawdy. Fundamentalistą jest zatem każdy, kto twierdzi, że wszystkie dziedziny życia,
łącznie z jego aspektami społecznymi i politycznymi, powinny pokrywać się przepisami
i nakazami zawartymi w Świętej Księdze. Fundamentaliści przekonani są, że posiadają
monopol na prawdę, znają drogą do celu i że dla dobra jednostki oraz ogółu należy
ich bezwzględnie naśladować. Istotnymi elementami fundamentalizmu są: wiara i motywowane
nią działanie, które prowadzi do wyznaczonego celu. Tak określona postawa stała się
paradygmatem fundamentalizmu muzułmańskiego.
Przyczyny powstania fundamentalizmu
islamskiego są złożone. Mówiąc o jego powstaniu, należy brać pod uwagę przede wszystkim
strukturę klasycznego islamu – w której nie oddziela się sfery religijnej od politycznej
na wzór chrześcijańskiego rozdziału Kościoła od państwa – oraz wpływ idei europejskich
na świat islamu w XIX i XX wieku, a także próby odnowy tej religii. Ważnym czynnikiem
kształtującym współczesny fundamentalizm islamski był rozpad binarnego świata polityki
międzynarodowej w końcu minionego stulecia.
Jako zjawisko złożone i kompleksowe
fundamentalizm islamski jest przedmiotem badań podejmowanych zarówno przez orientalistów,
jak i uczonych muzułmańskich. Kwestią zasadniczą jest odpowiedź na pytanie: czy fundamentalizm
islamski jest zjawiskiem, które towarzyszy muzułmanom od początku powstania ummy,
czy też jest odpowiedzią na zmiany społeczno-polityczne zachodzące we współczesnym
świecie? Fazul Rahman, R. Hrair Dekmejian i John O. Voll uważają, że w historii islamu
wielokrotnie pojawiały się trendy i ugrupowania odwołujące się do źródeł i fundamentów
wiary, które obowiązywały w początkach istnienia islamu. Nawoływały one do ścisłego
przestrzegania przepisów prawnych Koranu i Sunny Proroka. Martin Marty, R. Scott Appleby
i Bruce Lawrence twierdzą natomiast, że fundamentalizm jest produktem współczesności,
a ściślej odpowiedzią na wezwanie jakie religia w ogóle, a islam w szczególności,
stawia procesowi globalizacji świata. Tak pojęty fundamentalizm islamski jest częścią
postmodernizmu, z którym łączy go m.in. protest przechodzący w bunt, odwoływanie do
rodzimej tradycji i siła ekspresji własnych postulatów.
Najbardziej ogólny
podział wyróżnia fundamentalizm radykalny i umiarkowany. Wielość oraz różnorodność
nurtów i odłamów występujących w obu typach fundamentalizmu islamskiego łączy wspólny
cel, jakim jest jedność społeczeństwa muzułmańskiego funkcjonującego w państwie opartym
na prawie szarijatu. Mimo wspólnego celu, radykalne grupy fundamentalistyczne dążą
do utworzenia państwa islamu na drodze rewolucyjnych przemian; umiarkowane zaś – stosując
środki konstytucyjne i parlamentarne. Fundamentalistyczne organizacje nie proponują
nowych rozwiązań, lecz głoszą konserwatywne muzułmańskie ideologie, przywracające
islamowi jego dawne wartości i działające na rzecz realizacji tego celu. Fundamentaliści
sięgają do pierwotnych form islamu, do przepisów Sunny i do Koranu.
Do podstawowych
cech wszystkich nurtów fundamentalizmu islamskiego należą: integryzm, antyzachodniość
i upolitycznienie religii. Podstawą integryzmu jest rozumienie islamu jako systemu
obejmującego wszystkie dziedziny ludzkiego życia. Ograniczenie islamu oznacza osłabienie
społeczności muzułmańskiej. Warunkiem osiągnięcia jej świetności jest powrót do sytuacji,
w której islam będzie wywierał realny wpływ na społeczeństwo i politykę, a tym samym
określał oraz regulował wszystkie aspekty życia muzułmanów. Podkreślając historyczny
fakt, że odrodzenie europejskie zawdzięcza swoje osiągnięcia przejęciu dziedzictwa
nauki muzułmańskiej, oraz biorąc pod uwagę poziom życia moralnego, fundamentaliści
muzułmańscy wskazują wyższości cywilizacji islamu nad cywilizacją zachodnią. Z antyzachodnim
charakterem związane jest przekonanie, że kultura europejska i amerykańska to źródło
wszelkiego zła, jakie w historii dotknęło świat islamu. Te zasady podbudowane zostały
przez wybitnych teoretyków fundamentalizmu: Pakistyńczyka Maududiego, Egipcjanina
Kutba i Syryjczyka Mustafę As-Siba‘iego.
Cechą muzułmańskiego fundamentalizmu
jest upolitycznienie religii. Islam nie jest wyłącznie prywatną sprawą wierzących,
ale jest narzędziem polityki. Radykalni fundamentaliści dążą do przejęcia władzy,
wykorzystując w tym celu hasła religijne. Niebezpieczne w tym kontekście staje się
połączenie upolitycznienia z uniwersalizmem islamu. Ważną cechą fundamentalistów jest
także wąsko pojęta interpretacja Koranu. Do najważniejszych elementów, na które powołują
się fundamentaliści islamscy, należą: Koran i Sunna, jedność społeczeństwa muzułmańskiego,
połączenie religii i państwa, dżihad, sprawiedliwość społeczna i wprowadzenie w życie
szarijatu.
W wielu krajach organizacje fundamentalistyczne działają nielegalnie.
Zsyłanie ich do podziemia, w wyniku zgodnych działań świata zachodniego i władz w
krajach islamu, przynosi negatywne skutki, z których najbardziej spektakularnym jest
terroryzm. Nie można go jednak przypisać wszystkim nurtom fundamentalistycznym, zwłaszcza
tym o charakterze umiarkowanym.