40 lat encykliki "Ecclesiam suam"

26. rocznica śmierci Pawła VI zbiega się z 40-leciem jego encykliki Ecclesiam suam. Pierwsza encyklika tego papieża, poświęcona drogom współczesnego Kościoła, to dokument programowy jego pontyfikatu – podobnie, jak w przypadku Jana Pawła II encyklika Redemptor hominis. Paweł VI napisał ją w całości osobiście i ogłosił krótko po rozpoczęciu drugiego roku pontyfikatu. Jest ona znamienna dla jego myśli i postawy duszpasterskiej, które dojrzewały w latach pracy w watykańskim Sekretariacie Stanu, a następnie posługi biskupiej w Mediolanie.

„Znaczenie encykliki Ecclesiam suam wiąże się z jej wpływem na Sobór Watykański II, dla którego była jednym ze źródeł, i z podjętym w niej tematem dialogu” – pisze w dwutygodniku włoskich jezuitów „La Civiltà Cattolica” ojciec Giuseppe Ferraro. Omawia on ten dokument na tle wcześniejszych wypowiedzi kardynała Giovanniego Battisty Montiniego oraz w świetle całego pontyfikatu Pawła VI.

Pierwsza część encykliki dotyczy świadomości, jaką ma Kościół o sobie samym, o swojej tajemnicy. Od tego tematu, który był mu drogi już przed wstąpieniem na Stolicę Piotrową, papież przechodzi do podjętej przez sobór odnowy i reformy Kościoła. Przypomina, że w historii sobory powszechne często miały taki cel. Podaje pewne zasady reformy. Nie może ona naruszać istoty Kościoła ani jego zasadniczych struktur. Ma zachować rysy, jakie nadał swemu Kościołowi Chrystus, uwzględniając przy tym rozwój historyczny. Jest to reforma przede wszystkim duchowa, a nie tylko prawno-instytucjonalna.

Wytyczenie jej Paweł VI powierza ojcom soborowym. „Nigdy przedtem żaden papież – czytamy w „La Civiltà Cattolica” – nie ukazał tak jasno i dobitnie, że swe najwyższe posłannictwo wypełnia z udziałem biskupów i całego Kościoła. Encyklika nie stosuje terminu «kolegialność», bo sobór jeszcze nad nim pracował. Rzeczywistość kolegialności jest jednak wszędzie obecna”.

„«Świadomość» i «reforma» Kościoła prowadzą logicznie do «dialogu» – pisze dalej włoski jezuita. – Mamy tu prawdziwy traktat o dialogu, który wzbudził w opinii publicznej największy odgłos. Refleksja Pawła VI o dialogu jest tym głębsza, że nie wynika z psychologicznego optymizmu, ale z jasnej wiary i świadomego realizmu. Wyraża jego wewnętrzne przekonanie o pełnionej posłudze. Pragnie on, by Kościół wszedł w dialog ze światem, w którym żyje, nie mieszając się jednak z nim”. Przypomina postawę dialogu obecną u swych ostatnich poprzedników, od Leona XIII aż do Jana XXIII.

Autor artykułu zauważa jednak, że Ecclesiam suam to pierwszy dokument papieski zawierający tak głęboką refleksję o dialogu. Podkreśla też wpływ, jaki wydana 6 sierpnia 1964 roku encyklika miała na rozwinięcie tego tematu w dokumentach Soboru Watykańskiego II – szczególnie w konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes. Sobór przyjął to nauczanie Pawła VI – papieża dialogu – za swoje. A on realizował je w dalszych latach swego pontyfikatu, nadając dialogowi również formę instytucjonalną w Kurii Rzymskiej w postaci trzech sekretariatów: jedności chrześcijan, dla niechrześcijan i dla niewierzących. Także podjęte przez niego podróże apostolskie to wyraz dialogu z Kościołem i światem – zwraca uwagę ojciec Giuseppe Ferraro na łamach „La Civiltà Cattolica”.